Ortodoks (geleneksel) istikrar programları para ve maliye programları kullanarak iç ve dış dengeyi birlikte gerçekleştirmeyi esas alan programlardır. Bu programlar;

  • Bütçe dengesinin sürekliliğini sağlamak,
  • Kambiyo kurunu sabitleştirmek,
  • Merkez bankasını bağımsızlaştırmak veya bağımsızlığını denetlemek,
  • Dış desteği sağlamak,
  • Toplumsal desteği sağlayıcı ortamı oluşturmak gibi öğeler içerir.



  1. Heteredoks İstikrar Programları

Heteredoks (çoklu) istikrar programları, ortodoks istikrar programları tedbirlerine ilave uyguladıkları ücret ve fiyatlara doğrudan müdahale eden tedbirlerle üretim ve istihdam düzeyinde gerileme meydana getirmeden enflasyonu kısa sürede ve ani olarak aşağı çekmeye yönelik programlardır. Bu programlar bütün nominal çapaları kullanarak ekonomik dengeyi sağlamaya çalışırlar. Heteredoks istikrar programları enflasyon bekleyişlerinin hızla düşmesi için anahtar fiyatın temel olarak alınması ve bu konuda istikrarın sağlanması görüşündedir. Bu anahtar fiyata, ‘Program Çapası’denilir. Bunun altında yatan sebep ise akıntıya kapılan bir geminin sürüklenmesini önlemek için denize atılan çapa gibi ekonomide dengeyi ve sürüklenmeyi önleyici bir rol oynamaktadır. Bu çapa, döviz kuru, faiz oranı, para arzı, banka kredileri, ücretler olabilmektedir. Ancak uygulamada tek bir çapaya fazla yük yüklenmemesi için birden fazla çapa seçilebilmektedir. Bununla birlikte heteredoks istikrar programları;

  • Kambiyo kurunun sabitleştirilmesi,
  • Para ve kambiyo kredi tavanlarının belirlenmesi,
  • Ücretlerin ve sözleşmelerin dondurulması ve gelirler politikalarının uygulanması,
  • Geçici veya kısmi fiyat kontrollerinin uygulanması, gibi temeller üzerine kurulmuştur.


  1. Ek Önlemler

Her iki programın da uygulanmasında makro ekonomik dengeyi çabuk ve hızlı bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla ek önlemler uygulanması gerekmektedir. Bu önlemler;

  • Faiz oranlarının belirleme konusundaki şartların belirlenmesi,
  • Yeni bir para biriminin tedavüle çıkarılması veya sıfırların atılması,
  • Likit varlıkların endekslenmesi veya dövize bağlanmasının önüne geçilmesi,
  • İç borcun yeniden yapılandırılması, bunun için işletmeler, bankalar ve hükümet arasında kamu borçlarını düzenleyici esasların belirlenmesi şeklinde sıralanabilir.



  1. Yapısal Reformlar

İstikrar programı uygulayan ülkelerin tekrar böyle bir istikrar programı uygulayacak duruma düşmemesi açısından istikrar bozucu unsurları ortadan kaldırmayı amaçlayan uygulamalara da yapısal reformlar denilmektedir. Bunlar;

  • Ödemeler bilânçosundaki cari hesapların liberalize edilmesi (dış ticareti engelleyici kotalar, lisanslar gibi unsurların kaldırılması)
  • Mali reformların yapılması (vergi, harcama transfer sistemleri)
  • Ulusal finansal piyasalar ile sermaye piyasalarının engellerden arındırılması ve finansal aracılık için yeni kurumların oluşturulması
  • Emek piyasalarındaki giriş çıkış engellerinin kaldırılması ve serbestleştirilmesi olarak sıralanabilir.


Enflasyonun Hesaplanması
Enflasyon nasıl hesaplanmaktadır?
Enflasyon, bir piyasada seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının dönemsel değişimini gösteren fiyat endeksleri ile hesaplanmaktadır.

Enflasyon oranı ne anlama gelmektedir?
Enflasyon oranı, fiyatlar genel düzeyinde belirli bir zaman diliminde meydana gelen değişme oranıdır. Söz konusu oran ülke genelindeki fiyat artışlarının ölçüsü olarak kullanılan fiyat endekslerinden yararlanarak bulunmaktadır. Enflasyon oranı yahut fiyatlar genel düzeyindeki değişim oranının ölçüsü olarak Tüketici Fiyatları Endeksi ve Üretici Fiyatları Endeksi değişim oranları kullanılmaktadır.

Endeks nedir?
Endeks bir alanda zaman içinde ortaya çıkan değişimi ölçmeye yarayan ve 100’den başlayan bir sayıdır. Endeks temel dönemde 100’e eşittir ve sonra gelen dönemlerin 100’e göre değişimini göstermektedir.
Fiyat endeksleri, seçilen mal sepetinin baz dönemdeki ya da cari dönemdeki miktarlarını esas almakla, iki ana gruba ayrılabilmektedir. Bu başlık altında iki çeşit fiyat endeksini hesaplama yönteminden söz edilecektir


  1. i) Baz dönem ağırlıklı endeksler (Laspeyres endeksi)

Bu endeks fiyat için İp ve miktar için İq notasyonunu kullanır.
Şeklinde gösterilir. Burada 1 indisi ile cari yıl 0 indisi ile baz yıl gösterilir.
Örnek:
Aşağıda buğday, mısır ve pirinç için 1980 ve 1985 fiyatları ve miktarları verilmiştir. 1980 yıllı baz yıl olmak üzere bir Laspeyres fiyat endeksi hesaplayınız.

Fiyatlar (YTL) Miktarlar (KG)
Maddeler 1980 1985 1980 1985
Buğday 200 (P01) 450 (P11) 800 (q01) 1200(q11)
Mısır 150 (P02) 370(P12) 250 (q02) 700(q12)
Pirinç 300 (P03) 600(P13) 900 (q03) 1500(q13)

Cevap:
Laspeyres =

1985 yılında 1980 yılına göre bu maddelerin fiyatlarında (212,3-100 = 112,3) % 112,3 oranında bir artış olmuştur. Eğer sonuç 99 çıkmış olsaydı; o zaman bu maddelerin fiyatlarında %1 (100-99 = 1) oranında bir azalma olmuştur deriz.


  1. ii) Cari dönem ağırlıklı endeksler (Paasche endeksi)


Yukarıdaki soruyu bu endeks için çözersek;
Paasche =
1985 fiyatlarında 1980 yılı fiyatlarına göre %113,7 oranında bir artış olmuştur.
Bu iki endeks içinde en çok kullanılanı, Laspeyres fiyat endeksidir. Paasche fiyat endeksi daha çok, zevklerdeki ve gelir düzeylerindeki farklılıklardan kaynaklanan talep değişmelerini de hesaba katmak istediğinden, cari dönemde satın alınan malların miktarlarındaki ağırlık olarak kullanılmaktadır. Laspeyres endeksinin fiyat artışlarını olduğundan fazla, Paasche endeksinin ise olduğundan az göstermesi, bunun yanı sıra değişken ağırlıklarının her yıl yeniden tespitinin uygulamada yarattığı zorlukların endeks hesabında uzun gecikmelere yol açması gibi sakıncalarını ortadan kaldırmak üzere, İrving Fisher bir endeks geliştirmiştir. Fisher endeksi; Laspeyres ve Paasche’nin miktar ve fiyat endekslerinin geometrik ortalamasını, Sidgwick endeksi ise; aritmetik ortalamasını ele alır. Genellikle Fisher endeksine uygulamada pek rastlanmamaktadır. Laspeyres endeksi baz dönemi ağırlıklı, Paasche endeksi cari dönem ağırlıklı, Fisher (İdeal) endeksi ise çapraz ağırlıklı endekslerdir. Fiyat endeksi, ölçüme konu olan sepetin nasıl tanımlandığına bağlı olarak farklı biçimlerde hesaplanır ve farklı adlar alır. Fiyat düzeyindeki değişmeleri izlemek üzere başlıca üç tür fiyat endeksi kullanılmaktadır. Tüketici Fiyatları Endeksi ile Toptan Eşya Fiyatları Endeksi baz dönem ağırlıklı endekslerdendir. GSMH Deflâtörü adıyla bilinen endeks, bir cari dönem ağırlıklı endekstir. Türkiye’de enflasyon ölçümünde Laspeyres endeksi kullanılır.

Devlet İstatistik Enstitüsünün hesapladığı endeksler neyi göstermektedir?
Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanan Tüketici Fiyatları Endeksi Hane halklarının tüketim harcamalarında yer alan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişmeleri göstermektedir. Üretici Fiyatları Endeksi ise tarım, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde üretimi yapılan malların, üretici tarafından yurtiçi peşin satış fiyatlarındaki değişmeleri göstermektedir.

Aynı ekonomide birden çok enflasyon olabilir mi? Niçin?
Bir ekonomideki çeşitli piyasalar açısından bakılarak fiyatlar genel düzeyindeki değişim oranı ölçülmek istenebilir. Örneğin tüketici, üretici, ihracat veya ithalat piyasalarında fiyatlar genel düzeyindeki artış oranı bu piyasalara ilişkin enflasyon oranı olarak nitelendirilmektedir. Fakat kamuoyunda enflasyon oranı olarak tüketici ve üretici fiyatlarındaki değişim oranı dikkate alınmaktadır.

Her ülkede enflasyon aynı yöntemlerle mi hesaplanmaktadır?
Her ülke enflasyon hesabı için fiyat endekslerini kullanmaktadır. Fiyat endeksleri uluslararası standartlarla belirlenmiş yöntemlerle kurulmaktadır. Ülkeler arasında kapsam farklılıkları olmakla birlikte genel standartlar açısından aynı yöntemler izlenmektedir.
Fiyat endeksleri ne demektir?
Fiyat endeksi, seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının belirli bir döneme göre değişimini ölçer. Endeks oluşturmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.), söz konusu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti oluşturulmakta ve seçilmiş maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenmektedir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendiği mal ve hizmet piyasasına göre isimlendirilmektedir. Bunlara tüketici fiyatları endeksi, üretici fiyatları endeksi, ihracat fiyatları endeksi, ithalat fiyatları endeksi örnek olarak gösterilebilir.

Tüketici fiyatları endeksi ne demektir?
Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) bireylerin ortalama tüketim kalıplarını yansıtan bir mal ve hizmet sepetinin aylık dönemler itibariyle fiyat değişimini ölçen endekstir. Endeks sepetinde yer alan mal ve hizmetlerin miktar ve kalite değişmeleri göz önüne alınarak endeksin sadece fiyat hareketlerini yansıtması sağlanmaktadır. Perakende fiyat değişimleri ve bu fiyat değişimlerinden bireylerin nasıl etkilendikleri ile ilgili enflasyon oranı, TÜFE değişim oranıdır.


Üretici fiyatları endeksi ne demektir?
Üretici fiyatları endeksi (ÜFE) yurtiçi üretimden satışa konu olan seçilmiş ürünlerin üretici fiyatlarındaki değişimin göstergesidir. Üretici fiyatları, üretimde kullanılan her türlü maddenin ve işgücünün maliyetinden etkilenmektedir. Bu maliyetlerdeki değişimin, üretici fiyatlarının değişimine ve dolayısıyla belirli bir süre sonra tüketici fiyatlarına da yansıması nedeniyle kabul gören genel bir anlayışla enflasyon oranı olarak ÜFE değişim oranı kullanılmaktadır. Burada mallar yer alır, hizmet girmez endekslere ve ara malı, enerji fiyatları ve hammadde fiyatlarındaki değişimler göz önüne alınır.


Tüketici fiyatları endeksi için seçilen mal ve hizmetler nasıl belirlenmektedir?
Tüketici fiyatları endeksinin amacı, hane halkları tarafından belirli bir ihtiyacı karşılamak amacıyla satın alınan mal ve hizmetlerin genel fiyat düzeyindeki değişimini ölçmektir. Fakat piyasadaki tüm mal ve hizmetlerin fiyatlarının izlenmesi imkansız olduğu için hane halklarının yaptıkları tüketim harcamaları içinde en fazla paya sahip mal ve hizmetler kapsama alınmaktadır. Tüketim harcamaları, amacına göre sınıflandırılarak (örn. Gıda harcamaları, giyim harcamaları, sağlık harcamaları, ulaştırma harcamaları vb.) herhangi bir mal ve hizmet grubunun değerlendirme dışı kalmaması sağlanmaktadır. Sonra, her bir grubu temsil eden mal ve hizmetler tüketilme ağırlığına göre büyükten küçüğe sıralanmakta ve belirli bir ağırlıktan yukarı değer alan (örn. 1/1000) mal ve hizmetler endeks kapsamına alınmaktadır.

Üretici fiyatları endeksi için seçilen mal ve hizmetler nasıl belirlenmektedir?
Üretici fiyatları endeksinde ülke ekonomisi içinde üretimi yapılan tüm malların fiyatlarının takip edilmesi imkansızdır. Bunun için ürünlerin satış değerinin aldığı paya göre bir seçim yapılmaktadır. Ürün seçimi sektörler (tarım, imalat, maden, enerji) ve alt sektörler (gıda ürünleri imalatı, makine imalatı vb.) ayrımında yapıldığı için herhangi bir üretim faaliyetinin değerlendirme dışı kalmaması sağlanmaktadır. Hizmetler ÜFE kapsamında yer almamaktadır.

Fiyat endekslerinde “aylık değişim oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
Fiyat endeksi serisinde bir ayın endeksinin bir önceki ay endeksine göre yüzde değişimidir. Bu da fiyatlar genel düzeyindeki aylık değişim oranını ifade etmektedir. Kullanıcılar için fiyatlar genel düzeyinin bir aylık artışı ya da enflasyonun aydan aya seyri önemli ise, o zaman aylık değişim oranlarının kullanılması gerekmektedir.

Fiyat endekslerinde “bir önceki yılın Aralık ayına göre değişim oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
Bir önceki yılın Aralık ayına göre değişim oranı yılın başından itibaren fiyatlar genel düzeyinin ortalama artışını vermektedir. Kısacası bu oran yılbaşından bu yana fiyatların artış oranını yansıtmaktadır.

Fiyat endekslerinde “geçen yılın aynı ayına göre değişim oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
İlgilenilen aydaki fiyatlar genel düzeyinin geçen yılın aynı ayındaki fiyatlar genel düzeyine göre değişim oranını göstermektedir. Sadece iki yılın aynı aylarındaki endeksler karşılaştırıldığı için arada kalan diğer aylarda gerçekleşen değişim oranları bu hesaplamalara yansımamaktadır. Bazı özel konularda, örneğin kira kontratlarında olduğu gibi, yılın belirli bir ayı referans alınarak, referans alınan bu ayın bir önceki yıldaki endeks değerine göre değişimi isteniyorsa, geçen yılın aynı ayına göre değişim oranları kullanılmalıdır.

Fiyat endekslerinde “on iki aylık ortalamalara göre değişim oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
İçinde bulunulan yıl ile bir önceki yılın ortalama endeks sayılarının oranlanmasıyla bulunan değişim oranıdır. Bu oran, yıl içindeki diğer aylardaki fiyat değişim oranlarını da hesaba kattığı için yıllık ortalama enflasyon oranını daha anlamlı bir şekilde yansıtmaktadır. Enflasyon oranı düşük olan ülkeler için on iki aylık ortalamalara göre ya da bir önceki yılın aynı ayına göre değişim oranı kullanmak çok farklı sonuçlar getirmemektedir.

Çekirdek enflasyon nedir?
Çekirdek enflasyon, enflasyonun geleceğine ilişkin tahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun eğilimini belirleyen ve para politikasının oluşturulmasına yardımcı olan bir göstergedir. Çekirdek enflasyon, fiyatlarda gözlenen tüm geçici etkilerin arındırılması sonucunda fiyatlar genel düzeyindeki artış anlamına gelmektedir. Bu geçici etkilerin arındırılması için özel kapsamlı fiyat endeksleri ile hesaplanmaktadır. Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 2005 yılı Ocak ayından itibaren hesaplanıp yayınlanan “Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri” Türkiye için çekirdek enflasyon göstergeleridir.

Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri nasıl hesaplanmaktadır?
Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri, Tüketici Fiyatları Endeksinden bazı alt kalemlerin dışlanması yoluyla oluşturulan fiyat endeksleridir. Bu özel kapsamlı fiyat endeksleri, tüketici fiyatlarında gözlenen tüm geçici etkilerin arındırılması ile fiyat değişimlerini ölçmektedir. Bu nedenle, uluslararası piyasalardaki fiyat hareketlerine bağlı enerji fiyatları, mevsimsel etkilere maruz ürünlerin fiyatları, devletin kontrolünde belirlenen fiyatlar ve dolaylı vergilerin (KDV vb.), tüketici fiyatları endeksinden kademeli olarak ayrıştırılması ile hesaplanmaktadır. Hesaplanan bu göstergeler, gerçekleşen enflasyonun kaynağının açıklanmasında önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.

Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri nelerdir?
Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri hiyerarşik olarak aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
TÜFE
—Mevsimlik ürünler hariç [A]
—İşlenmemiş gıda ürünleri hariç [B]
—Enerji, işlenmemiş gıda ürünleri hariç [B1]
—Enerji hariç [C]
—Enerji, alkollü içkiler ve tütün ürünleri hariç [C1]
—Enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatları yönetilen / yönlendirilen diğer ürünler ve dolaylı vergiler hariç [C2]
—Enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatları yönetilen / yönlendirilen diğer ürünler, dolaylı vergiler ve işlenmemiş gıda ürünleri hariç [C3]