Konu: Uluslararası İlişkiler SÖZLÜK

(0)

Oder Neisse Hattı
II. Dünya savaşından sonra müttefiklerce düzenlenen Polonya-Almanya sınırı. Savaş sonrası dönemin dönüm noktasını oluşturan Yalta Konferansında ele alınan konulardan biri de Polonya sorunuydu. Savaşın galip devletlerinden Sovyetler Birliği, Polanya’da, Almanya’nın aleyhine genişlemesini öngören bir sınır öneriyordu. O zaman iki ayrı Polonya Hükümeti vardı. Biri Alman ve Sovyet işgali sırasında Londra’ya kaçan hükümetti. Öteki ise, Sovyetler Birliğinin işgal bölgesinde kurdurup tanıdığı ve Lüblin kentinde kurulduğu için “Lüblin Komitesi” adını alan komünist hükümetti. İşte Stalin bu hükümeti destekliyordu. Sonunda bir koalisyon hükümeti kurulması kararlaştırıldı.
II. Dünya savaşından önce “Curzon Çizgisi” Polonya-Sovyet sınırı olarak saptanmıştı. Polonya, Fransa’nın da desteği ile, bu sınır kabul etmedi. Riga Barış Antlaşması ile, Polonya sınırı Curzon Çizgisi’nin çok doğusuna doğru genişledi. Böylece, Polonya’nın içine birçok Ukraynalı ve Beyaz Rus girdi. Daha sonra, Yalta’da Sovyetler Birliği eski “Curzon Çizgisi” üzerinde ısrar edince, öteki devletler bunu doğal karşıladılar ve Sovyet isteklerini yerine getirdiler. Ayrıca Sovyetlere Doğu Prusya’daki Königsberg kenti, Polonya’ya da terkettiği topraklara karşılık olarak, Almanya’dan, yani batısından toprak verildi. Oder-Neisse akarsuyu Alman-Polonya sınırı oldu. Böylece Polonya batıyı kaydırılmış oldu. Güçlü bir Polonya hem Sovyetlerin, hem de Fransa’nın işine yarıyordu. Federal Almanya 12 Ağustos 1970 tarihinde Sovyetler ile, 7 Aralık 1970 tarihinde Polonya ile yaptığı antlaşmada bu sınır çizgisini tanıdı. Oder-Neisse hattı Batı-Doğu Almanya sınırını da oluşturmaktaydı.
1990 yılında iki Almanya’nın birleşmesi görüşmelerinde Polonya sınır tekrar gündeme geldi. Polonya, iki Almanya’dan da güvence istedi. Sonuçta, iki Almanya Polonya sınırını tanıdıklarını açıkladılar. Birleşme Antlaşması 3 Ekim 1990’da imzaladığında, Demokratik Almanya’nın Batı’ya ilhakı kesinleşti. Böylece Birleşik Almanya’nın sınırları Doğuda Oder-Neisse Hattı’na kadar uzandı. Polonya-Almanya sınırı, devletler arası bir anlaşma ile de tescil edildi.

Olağanüstü özel oturum-Emergency special session
BM Genel Kurulunun; çok acilen görüşülmesi gereken siyasal gelişmeleri ele almak üzere Güvenlik Konseyinin talebi yada BM üyelerinin çoğunluğunun isteği üzerine yaptığı toplantı. Böyle durumlarda, BM Genel Sekreterliği, toplantılardaki temsil düzeyinin de, toplantının önemine göre yüksek olmasını isteyebilir.

Oldu-Bitti Politikası (politique de faite accomplie)
Diplomasi ve uluslararası ilişkiler alanında, bir devletin müzakere yoluna gitmeksizin kuvvet kullanarak fiili durumlar yaratması ve bunu diğerlerine kabul ettirmeye çalışması veya bir anlaşmaya dayanan danışma yükümlülüğünü yerine getirmeksizin kendi başına hareket ederek, bu anlaşmaya taraf diğer devletlere bir nevi sürpriz olarak benimsetmeye çalışmasıdır.
Oldu-bitti politikası, bazen yarar sağlar ise de bazen de çeşitli anlaşmazlıklar ve bunalımlara yol açabilir. Örneğin 1968’de Rusya’nın Çekoslovakya’da Dubçek’in yönettiği liberalleşme akımı üzerine ülkeyi askeri kuvvet göndererek bir gecede işgal ile denetim ve yönetimaltına alması bir oldu-bitti politikası uygulamasıdır. Bu davranış, Rusya için komünist blokun (Varşova Pakı) birliği açısından bir yarar sağlamamışsa da bir çok diğer ülkelerde kuşkular uyandırmış, blok içinde psikolojik çatmalar ve sürtüşmelere yol açmıştır.
Öte yandan 1973 Altı Ekim Savaşı sırasındaki Ortadoğu bunalımının ABD’nin Avrupa’da NATO’ya tahsisli kuvvetlerini, diğer müttefikleri bildirip danışmaksızın alarma geçmesi, daha sonra da Avrupa Dokuzların (çoğunluğu NATO üyesi Ortak Pazar ülkeler) ABD ve diğer müttefikleriyle danışmanlarda bulunmaksızın Arap ülkeleriyle görüşmelere girişme kararı, bu ittifak içinde tarafsızlık yaratan oldu-bitti eylemi örnekleridir. Bu durum üzerine, NATO ülkeleri Atlantik İşbirliği bildirisinde bu tür davranışlarda bulunmamayı da bir ilke olarak kabullenmişlerdir.

Ondört Nokta Programı (Wilson İlkeleri), 1918
Birinci Dünya Savaşı sona ermeden, 1918 yılının Ocak ayının ABD Başkan Woodrow Wilson’un savaş sonrası dünyası ile ilgili görüşlerini içeren bildiri. Bu görüşler “14 nokta”dan oluşmaktaydı. Bunlar:
1) Barış görüşmeleri ve anlaşmaları açıklıkla yürütülecek, gizli diploması yöntemleri kullanılmayacaktır.
2) Barış ve savaş döneminde açık denizlerde seyrüsefer serbestisi sağlanacaktır.
3) Uluslararası ticaretteki engeller kaldırılacaktır.
4) Ulusal silahlanmanın iç güvenliğin gerektirdiği ölçü ve düzeyde tutulacaktır;
5) Tüm sömürge sorunları özgürce ve tarafsız çözüme bağlanacaktır. Bu konuda şu kurallar gözetilecektir.
6) Birincisi, Rusya’yı diğer ulusların istedikleri takdirde ve ölçüde özgürce yardımda bulunulması garanti edilecektir. İkinci, Rusya’ya kendi siyasi girişimi ve ulusal politikasında bağımsız olabilme özgürlüğü sağlanacaktır.
7) Almanya Belçika’dan çekilecektir ve Belçika tekrar bağımsız devlet halini alacaktır.
8) Alsace ve Lorraine, Fransa’ya geri verilecektir. Bunun yanında, Almanya işgal ettiği Fransız topraklarını tekrar Fransa’ya iade edecek ve verdiği zararı Fransa’ya ödemeyi yüklenecektir;
9) İtalya sınırları yeniden düzenlenecektir;
10) Avusturya-Macaristan imparatorluğu altında bulunan halklara özerklik verilecektir;
11) Almanya, Romanya, Sırbistan ve Karadağ’daki askerlerini geri çekecektir, ayrıca Sırbistan’a denize çıkma hakkı verilecektir.
12) Osmanlı devletinin Türk kesimlerinin egemenliğini güvence altına alınacak, imparatorluk içindeki öteki uluslara can güvenliği ve özerk gelişme olanakları sağlanacak ve Boğazlar’dan sürekli geçiş özgürlüğü uluslararası güvence altına alınacaktır;
13) Bağımsız bir Polonya’ya denize çıkma hakkı verilecek ve Polonyalı’ların oturduğu bütün topraklar bu devlete bağlanacaktır;
14) Büyük ve küçük ülkelerin siyasal bağımsızlıklarını ve ulusal bütünlüklerini karşılıklı olarak garanti altına almak amacı ile özel statüleri olan bir uluslar birliğinin (Milletler Cemiyeti) en kısa zamanda kurulması için çalışmalara hemen başlanacaktır.

On İki Adalar-Dodecanese
Ege Denizi ndeki Rodos, Kos, Kalymnos(Kelemez), Karpatros(Kerpe), Patmos(Batnos), Leros(İleryos), Hakli(Herke), Nyssiros(İncirliada), Kassos(Çoban), Astypalea-Astopatya(İstanbulya), Tylos(İlkil), Symi(Sömbeki), adalarından oluşan adalar dizisi. Bunlara ilave olarak, Pserinos, Agathonissi, Megisti, Telendos, Lypsi ve Arkyi adaları da On İki Adalarla birlikte anılmaktadır. Sayıları 18 bulan ve Birinci Dünya Savaşı’na kadar Osmanlının hakimiyetinde olan adaların, savaştan sonra elden çıkması ardından ilk yasal düzenleme, 1923 yılına Lozan Barış Anlaşması ile yapıldı. 1947 tarihli Paris Barış Anlaşması ile Yunanistan’a verildi. Yunanistan’ın adaları silahlandırma girişimleri sebebiyle kimi dönemler Türkiye ile Yunanistan arasında gerilimlere neden olmaktadır.

Onsekiz Devlet Silahsızlanma Komitesi-Eighteen Nations Disarmament Commitee
1961 yılında BM Genel Kurulu’nun kararı ile kurulan ve on sekiz ülkenin üye olduğu Cenevre Silahsızlanma Komitesi. Komitenin amacı, dünyadaki silahsızlanma yarışını sona erdirmek ve bu yöndeki çabalara öncülük etmekti. Daha sonra 1969 yılında isim değiştirerek Silahsızlanma Komitesi Konferansı adını aldı.

Ortaçağ (Middleage)
İ.S. 5-13. yüzyıllar arasını kapsayan dilimin adı. Bu kelime 17. yüzyıldan beri Avrupa tarihi sözkonusu olduğunda, kullanılmaya başlanmıştır. Bu kavram, genellikle insanların öznel bilincinde biçimlendiği için kesin başlangıç ve bitiş noktalarından söz edilemez. Ancak, bütün bu nedenlere rağmen, tarih kitaplarında Roma imparatorluğunun bölünme tarihi (M.S. 395) yada son Batı Roma imparatorluğunun düşüş tarihi (476) gibi noktalar Ortaçağın başlangıcı olarak alınmaktadır. Bitiş noktaları ise, İstanbul’un fethi (1453); İtalyan kaşif Kristof Kolomb’un Yeni Dünya’yı (Amerika) keşif (1492); Dini savaşlar olarak bilinen 30 Yıl Savaşlarını sona erdiren Westphalia Antlaşması (1648); Fransız Devrimi (1789) gibi siyasi tarihte önemli sonuçlar doğuran tarihler sayılmaktadır.
Ortaçağ kavramı tarihte ilk defa Rönesans düşünürleri tarafından geliştirildi. Bunlar kendi dönemlerini, Roma İmparatorluğunda yaşanan parlaklık ve “yeniden doğuş” dönemleri arasında bir geçiş dönemi olarak görmektedirler. Roma’da yaşanan uygarlığın kendi dönemlerinde yeniden canlandığını görüyorlardı. Roma İmparatorluğu ile, kendi dönemlerine kadar geçen karanlık dönem için bu tabiri kullandılar.
Bu olumsuz değerlendirmelere karşın, Ortaçağ büyük siyasal, ekonomik, kültürel, toplumsal ve sanatsal değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Batı tarihçiler bu dönemi üç başlık altında incelemektedirler: “Erken Ortaçağ”, “Yüksek Ortaçağ” ve “Geç Ortaçağ”.
Ortaçağın ortaya çıkardığı en önemli özellikler, kamu otoritesinin bölünmesi, feodalizmden kaynaklanan ademi-merkeziyetçiliğin güçlenmesi, ideolojik üstyapılara dinin egemen olması, piyasa için üretim yapılmasının yaratılması, burjuvazinin kent ve ülke parlamentolarında temsil edilmesinin sağlanmasıdır.

Orta Elçilik
Diplomatik derece ve protokol sorunu kapsamlı bir şekilde ilk defa 1815 tarihli Viyana Kongresinde ele alınmıştır. 19 Mart 1815 tarihinde bir tüzük kabul edildi ve diplomatik temsilciler şu sınıflara ayrıldılar: a)büyükelçiler, legatus ve nunciolar b)Hükümdarlar katına atanan orta elçiler, c)Maslahat güzarlar.
Bu tüzüğün kabulünden üç yıl sonra 21 Kasım 1815 tarihinde Aix-la Chapelle Kongresi sırasında imzalanan protokolde olası tartışmaları ve anlaşmazlıkları önlemek üzere diplomasi temsilcileri şöyle sıralandırılmıştır:
a) Büyükelçiler
b) Orta elçiler
c) Maslahatgüzarlar (işgüderler)
d) Yerleşmiş elçiler (muhkim elçiler)
Bu sınıflandırma biçimi 2 Mart-14 Nisan 1961 tarihinde Viyana’da toplanan “Diplomatik İlişki ve Bağışıklıklar Hakkında B.M. Konferansı”nda küçük düzeltmelerle kabul edilmiştir. Sınıflandırma şöyledir:
a) Devlet başkanı katına atanan büyükelçiler ve nuncio denilen papalık temsilcisi,
b) Devlet başkanı katına atanan orta elçiler ve internunciolar,
c) Dışişleri bakanı katına atanan işgüderler.

Orta Menzili Nükleer Silahları Sınırlandırma Antlaşması
Sovyetler Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri arasında nükleer silahların sınırlandırılması konusunda yapılan iki taraflı antlaşma. Bu anlaşmaya göre tarafların ellerinde bulundurdukları orta menzili nükleer silahların (INF) tümünün ortadan kaldıracak ve üretimleri yasaklanacaktı.
1980’li yıllarla birlikte Avrupa’daki silah dengesini kendi lehine çevirmek isteyen Sovyetler Birliği, orta menzilli ve Avrupa’ya yönelik “55-20″ füzelerinin bir kısmını kendi topraklarında, diğer kısmını ise Doğu Avrupa’daki müttefiklerine yerleştirmeye başlamıştı. ABD buna karşılık olarak, yine orta menzilli “Pershing II” ve “Cruise” füzelerini Avrupa’daki müttefiklerine yerleştirdi. Ancak, 1985 yılı geldiğinde Sovyetler Birliğinin başına Gorbaçov,ABD’de ise Reagan işbasına geldi. İki başkanın başkanlığının ilk yıllarından sonra silahsızlanma çabalarına olumlu yaklaşmasıyla, iki ülke arasında INF denen orta menzilli füzelerin yasaklanması görüşmeleri başladı. Cenevre’de yapılan ön görüşmelerden sonra, 18 Eylül’de iki tarafın görüş birliğine vardıkları açıklandı. 24 Kasım’da Cenevre’de buluşan Dışişleri Bakanları Shultz ve Şevarnadze, her iki ülkenin menzilli 500 ile 5499 km arasında olan nükleer füzeleri yasaklayan, yani Avrupa’da tümünün ortadan kaldırılmasını öngören (O çözüm) bir anlaşmasının şartlarını belirlediler. İki Başkan arasında zirve toplantısı 8-10 Aralık 1987’de Washington’da gerçekleşti ve 8 Aralık’ta “INF” Antlaşması imzalandı.
Yapılan antlaşma her iki tarafa, getirilen koşullara uyulup uyulmadığını doğrulama hakkını tanımaktadır. antlaşma, dört ana belgeden oluşmaktadır. Bunlar:
1) ABD ve SSCB’nin elinde bulundurdukları tüm orta ve daha kısa menzilli nükleer füzeleri üç yıl içinde yok etme yükümlülüğü getiren ve bu süre sonrasında bu tür silahları yasaklayan, ayrıca antlaşmanın koşullarına tam uyulup uyulmadığının etkin biçimde doğrulanmasını sağlayan antlaşma maddeleri;
2) 01 Kasım 1987’den itibaren; silahların yerleri, sayıları ve nitelikleri konusunda antlaşmanın imzalanmasından önce tarafların birbirlerine verdikleri verileri biraraya toplanan “Veriler Konusunda Anlayış Memorandumu” (MOU);
3) Üzerinde anlaşmaya varılmış olan yerinde denetleme, ani denetleme ve diğer türlü denetleme yöntemlerinin nasıl yerine getirileceğini belirleyen Denetleme Protokolü,
4) Füzelerin rampalarının, destek sistemlerinin, destek yapılarının ve destek tesislerinin nasıl ortadan kaldırılacağını ayrıntılı biçimde anlatan “Yoketme Protokolu”dur.
Andlaşmanın süresi sınırsızdır. Taraflardan herhangi biri anlaşmanın konusu ile ilgili olarak belirlenecek olağanüstü durumların kendi çıkarlarını tehlikeye koyduğu kanısına sahip olduğu takdirde, anlaşmadan çekilecektir.

Ortak Üyelik (member associate)
Kimi uluslararası örgütlerde ortak üyelik diye anılan bir statüye rastlanmaktadır. Bu statü, sınırları kesin çizgilerle belirlenmiş bir kavrama bağlı bulunmayıp, ilgili örgütlere göre değişmektedir. Örneğin, Ortak Üyelik Avrupa İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) çerçevesinde tam üyeliğe kabul edilmeden önceki hazırlık aşamasında geçici üyelik statüsünü belirtmektedir. Bir başka örnek de 20 Kasım 1992’de Roma’da imzalanan Norveç ve Türkiye’nin Batı Avrupa Birliği ortak üyeliğine ilişkin belge ve ona ekli mutabakat zaptı ile oluşturulan ortak üyelik statüsüdür.

Orta Yoğunlukta Çatışma (mid-intensity conflict)
ABD’nin soğuk savaşın bitmesiyle birlikte ortadan kalkan yüksek yoğunlukta çatışma stratejisinin yerine getirdiği savaş stratejisi. Bu strateji süratle yoğun bir ateş gücünü düşmanı en kısa zamanda yok etmeye yönelik olarak kullanmayı öngörmektedir. ABD bu yeni stratejiyi 1991’de Irak’ta uygulamıştır.

Ortaklık Anlaşmaları-Association Agreements
AB ile bu birliğe üyelik için hazır olmayan ülkeler arasında imzalanan ve aday ülkeyi ileride tam üyeliğe götürecek olan anlaşmalardır.

Ortaklık Konseyi-Association Council
1-Türkiye ve Avrupa Birliği ilişkilerini yöneten en üst organ. Türkiye’nin dışişleri bakanı ile AB ülkelerinin dışişleri bakanları veya ilgili bakanlarından oluşur. Bunların yanı sıra, Komisyon ve Konseyin de birer temsilcisi bulunur.
2-Türkiye ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti arasında 1997 yılında kurulan ve iki taraf arasındaki aşamalı bütünlüşme sürecini yürüten organ.

Ortak Avrupa Evi-Common European Home
1985 yılında dönemin Sovyetler Birliği lideri Mikhael Gorbachev/1931 tarafından önerilen ve barış içinde bir Avrupa özlemini gerçekleştirme hedefini ifade eden siyasal proje. Atlantik ten, Urallar a kadar bütünleşmiş bir Avrupa mantığını Savunmaktadır.

Ortak Dış Ticaret Politikası-Common external trade policy
Avrupa Birliği ne üye tüm ülkelerin, üçüncü ülkelere karşı uyguladıkları ortak dış ticaret politikası. Günümüzde ortak gümrük tarifeleri, ithalat-ihracat rejimleri ve mali konularda, tüm birlik üyeleri arasında tam bir siyaset birliği biçiminde uygulanmaktadır.
Ortak Pazar-Common market

1. Birçok ülkeden oluşan bir topluluğun tek bir ekonomik Pazar haline gelmesi. Başlangıçta, üyeler arasında gömrük vergi ve resimleri kaldırılarak, her türlü ticari engel yok edilir ve makul bir rekabet ortamı oluşturulur.
2. Başlangıçta amacı, üye ülkeler arasında tek bir Pazar yaratmak, iktisadi bir birlik kurmak olan Avrupa Birliğinin ekonomik hedefi. Avrupa tek pazarının amacı, AB üyeleri arasında malların, kişilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını kısıtlayan her türlü engelin kaldırılarak, tek bir iç pazarın kurulmasıdır. 1958 yılından 1993 yılına kadar geçen süreçte bunu başaran Avrupa, tek Pazar haline geldikten sonra dünya ticaretinin yüzde 43 ünü, üretimin yüzde 30 unu gerçekleştirmektedir.
Ortak piyasa düzeni-Common organisation of the markets
Avrupa Birliği üyelerinin ortak tarım politikasının uygulanma biçimi. En gelişmiş haliyle ortak piyasa düzeni, önceden tespit edilmiş bir fiyat rejimiyle bu rejimin gerek içeriye gerekse dışarıya karşı desteklenmesini sağlayacak mekanizmalardan oluşur. Bir tür korumacılık uygulamasıdır. Bu uygulama AB tarım üretiminin yüzde 95 ini kapsamaktadır.

Ortak Politikalar-Common policies
AB gibi yapılanmalarda, kendi içinde bütünleşmeyi gerçekleştirmek için benimsenen ortak anlayış ve uygulamalar. Tarımdan, demir yoluna, balıkçılıktan, dış politikaya, ortak kara yolu taşımacılığı politikasından, enerji ve eğitim politikalarına kadar her alanda üye ülkeler arasında tüm mevzuat, kanun ve uygulamaların ortak hale getirilmesi siyaseti.

Ortak sorumluluk-Common responsability
Avrupa Birliği benzeri entegrasyon süreçlerinde, birliğe üye ülkelerin bu üyelikten kaynaklanan mali, siyasal yada psikolojik yükümlülükleri paylaşması.

Orta Doğu takım yıldızı-Constellation of Middle East
Orta Doğu bölgesindeki ülkeleri belirtmek amacıyla kullanılan bir kavram.

Ortak Tehdit Azaltımı-Cooperative Threat Reduction
ABD ile Rusya arasında 1991 yılında imzalanan ve iki ülkenin karşılıklı olarak gerilim yaratıcı unsurları azaltmalarını öngören protokol. Buna göre, ABD, Rusya’nın savaş başlıklarının sökülmesinde, korunmasında ve bu silahların başka ülkere yayılımının önlenmesinde bu ülkeye gerekli ekipman, hizmet ve teknolojik desteği verecektir. 2006 yılına kadar yürürlükte kalacak olan program çerçevesinde, Rusya’da 12500’den fazla nükleer savaş başlığı sökülmesi öngörülmüştür.

Ortak sosyal sorumluluk ilkesi-Corparate social responsibility
Günümüzün yaygınlaşmakta olan global ekonomik ilkelerinden biri. Buna göre, uluslararası şirketler, kendi ekonomik çıkarlarının yanı sıra, yatırım yaptıkları ülkelerin kalkınması, sosyal yaşam koşullarının geliştirilmesi gibi sosyal içerikli konuları da göz önünde bulundurmalı ve bunların gelişmesine katkı sağlamalı.

Otarşi-Autarchy
Bir devletin ihtiyaçlarını kendi iç bünyesinde karşılayan, uluslararası ekonomik ilişkilerini en düşük seviyeye indirmesidir. Temelinde ekonomik bakımdan kendi kendine yeterlilik vardır. Bu sistem uluslararası işbölümüne kapalıdır ve tam bir ekonomik bağımsızlığı hedef alır. Dış dünyadan korku kaynakların askeri amaçlara bağlanması dolayısıyla dış ticaret avantajlarının kaybedilmesi ve ideoloji baskısı otarşi eğilimlerini güçlendirir. Modern çağdaki otarşi denemelerine örnek olarak Rusya’nın 1917’de, Almanya’nın 1934’de uygulamaya başladıkları dış ticaret denemeleri gösterilebilir.

Otuz Yıl Savaşları, 1618-1648
Katolik ve Protestan davası üzerinde Alman topraklarında sürdürülen bir dizi uluslararası ve iç savaş (1618-1648). Savaşın nedenine bakıldığında, 1555 yılında yapılan Augsburg anlaşmasının uygulamada yürümediğini görüyoruz. Bu anlaşma her devlete vatandaşlarının dinini belirleme yetkisini tanımıştı. Ancak protestanlar anlaşmanın başarısızlığa uğradığını gördüklerinde, haklarını savunmak için aralarında birlik kurdular ve 1618’de başlattıkları ayaklanma, Otuz Yıl Savaşlarının başlangıcı sayılır. Protestanlar dışarıdan destek sağlamak için İngiltere, Fransa ve Hollanda nezdinde girişimlerde bulundular. Katolik Alman devletleri ise 1609’da Kutsal Roma İmparatoru’nun desteği ve Bavyera’nın önderliğinde birleştiler. Savaş, oluşan bu iki kamp arasında başladı. Bunun sonucu da, savaş karmaşık bir hal aldı. Savaş bir kere Katolik ve Protestanlar arasında bir Alman İç Savaşı, diğer taraftan da Kutsal Roma İmparatoru ile bağımsızlıklarını sağlamak için çabalayan üye devletleri arasında sürdürülen bir savaş niteliğini aldı. Ayrıca işin içine Fransa, Habsburglar, İspanya, Hollanda, Danimarka, İsveç ve Transilvanya’nın karışması, savaşın uluslararası bir nitelik almasını sağladı. Savaş Protestanlar’ın zaferi sonucu 1648 tarihli Westphalia (Vestefalya) barışı ile bitmiştir.
Savaş sonunda, Avrupa güç dengesi tamamen değişmişti. İspanya Batı Avrupa’daki üstünlüğünü yitirmiş, Fransa Avrupa’da en güçlü hale gelmişti. İsveç, Baltık denizinde üstünlük sağlamış, Flemenk Cumhuriyeti bütün ülkeler tarafından bağımsız bir cumhuriyet olarak tanınmıştı. Kutsal Roma İmparatorluğu’na bağlı bütün devletler tam bağımsız hale gelmişlerdi. Kilisenin gücü sınırlandırılmış, Augsburg barışının hükümleri yinelenmiş ve Almanya’da Katolik, Protestanlık ve Calvinizm geçerli dinler haline gelmiştir. Artık Avrupa, kendi yasalarına göre davaranan, kendi ekonomik ve siyasal çıkarlarını izleyen, istediği tarafta yeralan, ittifaklar kuran ve bozan modern bağımsız devletlerden oluşacaktır. Bugün anladığımız anlamda devletlerin oluşturulduğu uluslararası sistem, Westphalia Barışı ile kurulmuştur.

Oyalama Politikası
Diplomatik görüşmelerde parlamento hayatındaki engelleme taktiklerini andıracak şekilde sonucu geciktiren davranışlara dendiği gibi, uluslararası ilişkilerde bir devletin çözmeyi arzulamadığı bir konuyu çeşitli taktikler kullanarak sürüncemede bırakmasıdır. Ayrıca, bazı durumlarda zaman kazanmak ve bu arada gerekli alanlarda tedbirler almak veya hazırlıklar yapmak için başvurulan tutum için de bu deyim kullanılır.

Oybirliği doktrini-Doctrine of consensus
Uluslar arası hukuk kurallarının, çoğunluğun rızasına göre çıktığını savunan yaklaşım. Söz konusu teori, devletlerin; işbirliği ve sosyal dayanışma çerçevesinde bazı haklarında vazgeçtiğini ve benimsemese dahi o hukuk kurallarına uymak durumunda olduğunu ifade eder.

Oyun Teorisi (game theory)
Şu iki özel durumda uygulanabilecek bir teorik analizdir: (1)Bir oyuncunun elde ettiği kazancın diğerinin (veya diğerlerinin) kaybını oluşturduğu mutlak çelişki durumu. (2)Çelişki ile işbirliğinin karma durumu şöyle ki, bu durumda oyuncular ortak kazançlarını artırmak için işbirliğine girişebilirler, ancak yine de kazancın dağıtımı konusunda bir çelişki sözkonusudur. Oyun teorisinde ekonomik, sosyal bir çelişki sözkonusudur. Oyun teorisinin ekonomik, sosyal ve siyasal alanda uygulanabileceği pekçok durum bulunabilir. Teoriyi ilk kez orataya atanlar J. Von Nevmann ve O. Mongenstein’dir. Oyun teorisi sonradan uluslararası politikada da kullanılmaya başlandı. II. Dünya Savaşından sonra birkaç büyük devletin uluslararası sistemi belirlediği bir ortamda bu teoriye başvurulabilir. Bu anlanların başında çatışma analizi ve strateji konuları gelmektedir. Bu temelde kurulan oyun modelleri başlıca iki varsayıma dayanmaktadır: a)Sıfır toplamı modeli; bu modelde taraflardan birinin kazancı doğrudan bir diğerinin kaybı anlamına gelmektedir. Soğuk savaş döneminde büyük güçler açısından bu tür bir ilişki var. Böyle bir durumda dahi taraflar kendi açılarından en rasyonel stratejiyi bulmaya çalışırlarsa birisi “en iyisini” seçerek bir denge noktasını yakalayabileceklerdir. B) Sıfır toplamlı olmayan model. Bu model, taraflar yine esas olarak birbirlerine rakip olmakla beraber, her iki tarafın da karlı olabileceği denge durumları sözkonusu olabilmektedir. Oyun teorisinin uluslararası politikaya uyarlanışı konusunda üçüncü çabalar Thomas C. Schelling’in çalışmaları olmuştur.

Ozon Tabakasının Korunması Sözleşmesi-Convention for the Protection of the Ozone Layer
Mart 1985 tarihinde Viyana da imzalanan ve Eylül 1988 tarihinde yürürlüğe giren çok taraflı anlaşma. Söz konusu anlaşma, ozon tabakasının korunması için alınması gereken önlemleri sıralamaktadır.

(ö)

Ödünç Verme-Kiralama Programı (lend and lease), 1941
Amerika Birleşik Devletlerinin, II. Dünya Savaşında, Hitler’e karşı savaşan devletlere yaptığı yardım programı. Ödünç Verme ve Kiralama Yasası, 1941 yılında Roosevelt tarafından ABD kongresine tasarı olarak sunuldu.
II. Dünya Savaşı başladığından Amerikan, kamuoyu, Almanya’ya karşıydı. Bunun nedeni, Hitlerin yayılmacı ve saldırı politikası, Yahudilere karşı tutumu, demokrasiye olan karşıtlığı, yapılan antlaşmaları çiğnemesidir. Ancak bu kötü imaj, savaşa girmeyi gerektirecek kadar etkili değildi. ABD I. Dünya Savaşı’nda aldığı dersten dolayı, çıkardığı tarafsızlık yasaları ile, savaştan uzak kalmayı tercih ediyordu. Ancak, savaş Almanya’nın lehine bir gelişme göstermeye başlayınca, ABD bu tarafsızlık yasalarında değişiklik yapılmasını gerekli gördü. Tarafsızlık yasalarına göre, ABD’den savaş malzemesi ihraç edilmesi yasaktı. Almanya ise bu durumdan yararlandı. 4 Kasım 1939’da yapılan bir değişiklikle, savaş malzemesinin ödenmesi olduğu ancak paranın peşin satışı serbest gerektiği ve mülkiyetinin hemen el değiştirmesinin şart olduğu açıklandı. Ancak yasalarda yapılan değişikliklerin İngiltere’ye yeterli olmayacağı anlaşıldı. İngiltere, para ve silah yardımı istiyordu. ABD Kasım 1940 yılında, İngiltere’ye 50 destroyer verdi. Vermesinin nedeni de, ABD’nin güvenliği, o dönemde İngiliz deniz gücüne bağlıydı. ABD en büyük yardımı, Kongreye sunduğu Ödünç Verme-Kiralama Yasa tasarısı ile gerçekleştirmeye çalıştı. Buna göre, Müttefiklere her türlü silah, hammadde, yedek parça ve yiyecek dahil her türlü yardım sağlanacaktı. Bu yardım 50 milyar dolaklıktı. 6 milyarı yiyecek, 4 milyarı hizmet, geriye kalanı ise savaş malzemesidir. Bu yardımın en büyük payının İngiltere almıştır: 31 milyar. Bunu 11 milyar ile Sovyetler Birliği, 3 milyar ile Fransa ve 1,5 milyar ile Çin izlemektedir. Yasa, tasarısı 11 Mart 1941 tarihinde, Kongre’den yasa olarak çıktı ve savaşın bitimine kadar yürürlükte kaldı (1941-1945).

Önleyici Diplomasi (preventive diplomacy)
Birleşmiş Milletler Güvenlik konseyi tarafından “önleyici diplomasi” yoluyla dünyanın her yerinde barış ve güvenlik sağlamak ve Birleşmiş Milletler ile daha çok işbirliği halinde çalışmak amacıyla nükleer silahlarını hemen hemen yarıya indirmek konusunda anlaşan ABD ve Rusya’ya ve başka ülkelere yönelik olarak 31 Ocak 1992’de ortaya atılan bir gündem düsturudur. Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterand Güvenlik Konseyi’ne hitap ettiği sırada, artık “Yeni Dünya Düzeni”ni kurmayı hızlandırmak için “önleyici diplomasi” ye ağırlık verilmesi gerektiğini belirtmiştir. Rusya Başkanı Boris Yeltsin, Konsey toplantısının ardından 1 Şubat 1992’de Camp David’de, ABDBaşkanı George Bush ile nükleer ve konvansiyonel silahların indirimi, ve Birleşik Devletler Topluluğu (BDT) üyeleri arasındaki barış konularını görüşmüştür.

Önsel-A priori
Deneyim ve tecrübeden önce zihinde var olan ve doğrudan doğruya akla dayanan, deneyim öncesi bilgi.

Özel elçi-Ambassador at large
Özel bir görevle görevlendirilen ve elçilik misyonu o görevin yerine getirilmesi ile sona eren elçi. Uluslararası siyasette sık rastlanan bu uygulama, herhangi bir ülkenin karşı tarafa kendini ve uyguladığı politikayı daha iyi anlatmak için baş vurduğu yollardan biridir. Özellikle kriz ve gerilim günlerinde, ülkeler arasında özel elçiler çok önemli fonksiyon görürler.

Özerklik, Muhtariyet-Autonomy
Bir devletin sınırları içinde yer alan bi ya da birkaç bölgenin idari yönden belirlenmiş bazı alanlarda serbest olmasıdır. Bu serbestlik genellikle içişlerinde tam serbestlik, dışişlerinde ise merkezi otoriteye bağlılık şeklinde görülmektedir. Irk, din, dil gibi farklılıkların önemli rol oynadığı özerklik uygulamalarında, her ne kadar belli ölçüde merkezi devlet otoritesine bağlılık varsa da bu genellikle zayıflamakta olan bir bağdır.
Üniter ya da federal devlet sisteminde, bölgelerin ya da kamu kurumlarının belli sınırlar çerçevesinde siyasal ya da yönetsel anlamda kendi başına karar alabilme ve uygulayabilme serbestliği.
Siyasal anlamda özerklik, bir devlet sınırları içinde belirli bir ülkeye, bölge ya da yöreye içişlerinde serbestlik tanımayı ifade eder. Genellikle çok uluslu devletlerde görülen özerklik uygulamalarının merkezi hükümet yetkililerinin belirli oranda sınırlandırıldığı yönetsel bir düzenleme biçimidir. Özerklik federe bir statü taşımayan ama merkezi hükümeti vesayet denetimine bağlı olarak içişlerinde belirli bir serbestlikten yararlanan bir yönetim biçiminde ortaya çıkabilir. Eski Yugoslavya’da Kosova ve Çin’de Sinkiang (Doğu Türkistan) bu tür bir özerkliğin örnekleri sayılabilir.

Özel ekonomik bölge-Exclusive economic zone
Ülkelerin birbirlerine karşı tanıdıkları ekonomik ayrıcalık. Bu tür bölgelrde üretilen ürünlerin anlaşmaya taraf ülkelere vergi muafiyeti yada düşük vergiyle girmesi avantajı vardır.

Özümleme (assimilation)
Bir sosyal ve kültürel grubun başka bir sosyal ve kültürel grubun bir parçası olma, onun içinde erimesi süreci. Özümleme bir ülkeden başka ülkeye gidildiğinde olabileceği gibi aynı ülke içinde bir yerden başka ülkeye gidilmesiyle de olabilir.
Asimilasyona uğramış bir grubun ilkelerine, değerlerine, hukuk kurallarına, kurumlarda, geleneklerde ve gereksinimlerin giderilmesinde kullanılan oranlarda büyük değişiklikler olur. Yani yaşam biçimi değişir. Bazen bunları hepsinin değişmediği bazı eski özelliklerin de sürdürüldüğü olur.
Özümleme bazı durumlarda olmayabilir veya yavaş yavaş olur. Bazı gruplar, azınlık olanların kendi içlerine girmelerini istemezler (yahudiler) veya azınlık olan grup kendi yaşam biçimine sıkı sıkı sarılır ve yeni yaşam biçimine adapte olmaktan sakınabilir.
Gelişme Endüstri devletlerinde genellikle azınlıklar çoğunluğa asimile olurken gelişmekte olan ülkelerde bazen çoğunluk olan grup azınlığa assimile olur.

(p)

Pan-Arabizm
Arapça konuşulan bütün İslam ülkelerini, büyük bir ortak düzen içinde birleştirmeyi amaç edinen siyasi hareket.
Panislamizm hareketinin durakladığı Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelişen Pan-arabizm XIX. yy.’da Arap dilinin ve kültürünün yeniden canlanışı olarak Mısır’da ortaya çıktı. XIX. yy.’ın başlarında, Avrupa’da özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetimi altında bulunan Balkan milletlerinde başlayan milliyetçilik uyanışı, kısa bir süre içinde Mısır’a sıçradı. XIX. yy. ortalarında Genç Osmanlılar tarafından ortaya atılan Panottomanizm düşüncesine karşılık, Mısır’da da, Arapça konuşan bütün milletleri bir bayrak altında toplama ülküsünü güden Pan-arabizm akımı doğdu. Arap ülkelerinin, özellikle petrol kaynaklarının bulunduğu bölgelerin, Angloamerikan şirketlerinin eline geçmesi yüzünden, küçük Arap emirlikleri doğduğu için bu düşünce başarılı olamadı. Pan-arabizm ülküsü, bağımsız Arap devletlerin ortaya çıkışı yüzünden bölünmeleri önleyemedi; ancak, Avrupa devletlerinin yardımlarıyla Osmanlı İmparatorluğunun yönetiminde bulunan Arap topraklarının Türklerin elinden çıkmasını kolaylaştırdı. İkinci Dünya Savaşı sonunda bu görüşün niteliği, Kahire’de kurulan, Mısır, Lübnan, Suriye, Ürdün, Suudi Arabistan, Yemen ve Libya’nın katıldığı Arap Birliği’nin doğmasıyla ortaya çıktı (1945). Mısır ile Suriye’yi biraraya getiren Birleşik Arap Cumhuriyeti denemesi, kısa süreli olmasına rağmen (Şubat 1958-Eylül 1961) Pan-arabizmin bir aşaması sayılabilir.

Pan-İslamizm
19. yüzyılda İslam liderleri tarafından ortaya atılan İslami birlik düşüncesi. Bu düşüncenin temelini, Avrupalı’ların Müslüman topraklarında hakimiyet kurmaları ve kısmen müslüman dünyasında yaşanan durgunlukta aramak gerekir.
Pan-islamism 19. yüzyılda. müslüman liderlerinin en çok tuttukları bir görüştür. Bu müslüman liderlerin başını çektiği Osmanlı sultanı ve Halifesi II. Abdülhamit (1876-1909 hakimiyet dönemi) müslüman dünyasında bu görüşü bütün müslümanlara yaymak için girişimlerde bulundu. Bu konuda ilk adımı Hicaz demiryolunun yapılmasıydı.
Pan-islamizmin önde gelen ideologlarından biri Cemaluddin Afgani, yaptığı konuşmalar ve yazdığı kitaplar ile, bu görüşün uzak topraklara da yayılmasını sağladı. Bu görüşün diğer bir ideologu ise Abdullah Sahraverdi’dir. Kendisi 1903 yılında Londra’da Pan-islamizm derneğini kurdu. Amaç iki islami sekte olan Şii ve Sunni’leri birleştirmekti.
Abdülhamid’in ölmesi (1909) Pan-İslamizm hareketinin gerilemesine neden olmuştur. Abdülhamid’in bütün islam unsurlarını biraraya getirmede başarısız olması, bu hareketin içinde bulunanları yeni bir arayışa sevketmiştir. Fakat yapılan arayışların, islam evrenselliğine uygun olmaması yüzünden, tekrar başarısız olmuştur. Birinci Dünya Savaşından sonra Osmanlının yıkılması ile saltanatın kaldırılmış, ardından da hilafet kurumu feshedilmiştir (1924). İslam dünyasının halifesiz kalması, bundan çok etkilenen Hindistan Müslamanlarını, yeni bir hilafetin kurulması konusunda girişime sevketmiştir. 1926 yılında Mekke ve Kahire’de hilafet kongreleri yapılmış, fakat hiçbir sonuç çıkmamıştır.
İkinci Dünya savaşından sonra, Pan-islamizm düşüncesi geride kalmış, yerini Neo-Pan-islamizm almıştı. Amaç, tek bir merkezi kurum altında bütün müslümanların birleşmesini amaçlayan Pan-İslamizmden farklı olarak, uluslararası camia çerçevesinde yapılacak faaliyetlerin eşgüdümlenmesidir.

Pan-Slavizm
Orta ve Doğu Avrupa’da yaşayan Slavlar’ın ortak etnik geçmişinin kabul edilmesi ve bu slavlar arasında kültürel ve siyasi birlik sağlanmasını amaçlayan hareket. Bu hareket ilk defa 19. yüzyılda ortaya çıktı. Hareket, Batı ve Güney Slav entellektüel, bilimadamları ve şairler arasında ortaya çıktı. Bunlar ilk olarak, Slav halkının şarkılarını, folklörünü ve köylü lehçelerini inceleyerek, aradaki benzerlikleri göstererek, Slav birliği anlayışını geliştirmeye çalışıyorlardı. Prag kenti, Slav tarihinin araştırıldığı bir yer olduğu için, Pan-Slavizmin merkezi oldu.
Avusturya-Macaristan ihtilaller ile sarsıldığı sırada, 1848 yılında Prag’da bir Slav kongresi toplandı. Amaçları, Avusturya’nın merkezi monarşik yönetimine son verip, eşit halklardan oluşan bir federasyonun kurulmasını sağlamaktı. Bunun üzerine Pan-Slav hareketi 1860’larda Rusya’da yaygınlaştı. Rusya o zaman, Habsburg ve Osmanlı yönetiminden, Slavların tek kurtarıcısı olarak görülüyordu. Rus Pan-Slavistleri, hareketin kurumsal temelini değiştirerek, Slavofil anlayışı savundular. Buna göre, Batı Avrupa manevi ve kültürel açıdan iflas etmiştir ve Rusya’nın tarihsel misyonun, siyasal egemenlik kurarak Avrupa’yı gençleştirmek ve Rusya egemenliğinde bir Slav konferasyonu kurmaktır.
Rus yönetimi bu görüşü resmen desteklememesine rağmen, İstanbul ve Belgrad’ta bulunan Rus elçileri, Pan-Slavizmi ateşli bir biçimde savunarak, Rusya ve Sırbistan’ı Osmanlı Devleti’ne karşı savaşan sokmayı başardılar. (1876-1878)
20. yüzyılın başlarında, Pan-Slav hareketini yeniden canlandırmak için ciddi girişimlerde bulunuldu. Fakat Slav halkları arasındaki gelişmeler bunu engelledi. 20. yüzyılın ikinci yarısında değişik gelişmelerin ortaya çıkması, özellikle 1991 yılında Yugoslavya’da savaş başlaması bazı Slav liderlerini yeni bir savaşa yöneltti. Sözgelimi, Sırbistan Devlet Başkanı Miloseviç Yunanistan ile işbirliğine gidip, diğer Balkan ülkelerinin de katılacağı bir “Ortodoks Birliğinin kurulmasını önermiştir.

Papa temsilcisi-Apostolic delegate
Vatikan ile normal diplomatik ilişkisi olmayan bir ülkede Papayı temsil eden elçi.

Paris Barış Antlaşması, 1763
İngiltere ve Fransız arasında sömürge, ticaret ve deniz gücü için yapılan Yedi Yıl Savaşları sonunda imzalanan antlaşmadır. Bu antlaşma ile İngiltere ilk defa bir dünya gücü olarak tanındı ve yüz yıl süren Fransa-İngiltere mücadelesi, İngiltere lehine sonuçlandı. Ayrıca İngiltere Asya ve denizlerinde güç dengesi sağlayacak hale geldi. Hindistan, Afrika ve Amerika’daki Fransız toprakları, İngiltere’nin denetimi altına geçti. Fransa Kuzey Amerika’daki bütün topraklarını yitirdi. Ancak Fransa büyük bir yenilgi almasına rağmen, ekonomik bir felakete sürüklenmedi. Meksika’nın kuzeyindeki Amerika, İngilizce konuşan dünyanın bir uzantısı haline geldi. Hindistan ise, İngiliz İmparatorluğu’nun ekonomik sisteminin en önemli parçası haline geldi.

Paris Barış Konferansı, 1919-1920
I. Dünya Savaşı sonunda, barış antlaşmalarının yapıldığı konferans. Bu, yenik devletlerin hatta Sovyetler Birliği’nin çağrılmadığı, üç büyük devletin düzenledikleri konferanstır. Her şeyden önce, bu üç büyük devlet adanı, Wilson (ABD başkanı), Georges Clemenceu (Fransa Başbakanı) ve Lloyd George (İngiltere Başbakanı)’un eseridir. Konferansa İtalya Başbakanı Vttorio Orlando katılmıştı. Konferans, 18 Ocak 1919 tarihinde yirmi yedi ülkenin katılımı ile çalışmalarına başladı. Konferansta bir Yüksek Konsey oluşturulmuş, bütün önemli konularda Konsey’in yetkili olması kararlaştırıldı. Dışişleri Bakanları düzeyinde temsil edilen, bir Beşler Konsey’i oluşturuldu. Bu Konsey, ikincil önemde olan konuları ele alacaktı. Ekonomik konularda danışmanlık yapmak için bir Yüksek Ekonomik Konsey’i oluşturuldu.
Konferansta karşılaşılan en önemli sorun, bozulmuş olan Avrupa güç dengesiydi. Avusturya-Macaristan imparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu ile Rus Çarlığının yıkılması, Avrupa’da bir güç boşluğu yaratmıştı. Ancak en büyük sorun Almanya ile Orta ve Doğu Avrupa’ydı. Avrupa’da kurulacak olan güç dengesi öyle bir hale getirilmeliydi ki, Almanya’nın tekrar bir militarist ve yayılmacı bir devlet olarak sivrilmesi önlensin. Ayrıca Orta ve Doğu Avrupa’nın sınırları öyle çizilmeliydi ki, ekonomi, güvenlik ve milliyet esasına göre çizilecek ve bir daha bozulmayacaktı.
Konferansın sonunda yenik devletlere imzalattıkları antlaşmalar şunlardır:
Almanya ile Versay Antlaşması (28 Haziran 1919), Avusturya ile St. Germain Antlaşması (10 Eylül 1919). Bulgaristan ile Neuilly Antlaşması, (27 Kasım 1919). Konferansta Başkan Wilson’un ortaya attığı Milletler Cemiyeti fikrine ilişkin sözleşme 28 Nisan’da onaylandı. Konferans, Milletler Cemiyeti’nin resmen kurulması ile (20 Ocak 1920) sona erdi.
Sonuç olarak Paris Barış düzenlemesinin en önemli ilkesi, “Self-determination” (her ulusun kendi kaderini kendisinin tayin etmesi hakkı)’nın kabul edilmesidir.

Paris Komünü, 1871
Bismarck’ın Fransa’nın Katolik Alman devletleri üzerindeki denetimini kırmak için 1870 yılında Fransa’ya karşı açtığı savaştan sonra 18 Mart-28 Mayıs 1871 tarihleri arasında Paris’te başlayan ayaklanma. Ayaklanma ve ondan sonra 21 Mart’da yapılan yerel yönetim seçimlerinde devrimciler kazandıklarından komün yönetimi kuruldu. Bu yeni oluşturulan yönetim, 1793 Fransız devrim geleneğini sürdüren ve devrimin Paris Komünü denetiminde olmasını savunan Proudhon’cular ve şiddet yanlısı Bloquiciler’den oluşmaktaydı.
Paris Komünü bir program yayımladı. Buna göre, Devlet dine verdiği desteği çekecektir. Fransız Cumhuriyet takvimi kullanılacak, iş saati on saat ile sınırlandırılacaktır.
Hükümet birlikleri, Komüncülere karşı 21 Mayıs 1871 tarihinde saldırı başlattı, 20 bin komüncü öldürüldü. Ayrıca 38.000 kişi tutuklandı ve 8.000’e yakın kişi sınır dışı edildi. Hükümet, bunun ardından elde ettiği güçten, sert yöntemlere başvurdu.
Paris Komünü, Marksistler tarafından tarihin ilk sosyalist devrim denemesi olarak kabul edilir. Kral Marks Paris Komünü’ne, Proletarya diktatörlüğünün ilk örneği olarak bakmıştır.

Paris Kongresi, 1856
Osmanlı Devleti, Fransa, İngiltere, Avusturya, Prusya, Sardunya-Piyemonte ve Rus çarlığı arasında, 25 Şubat-30 Mart 1856 tarihleri arasında düzenlenen Kongre.
1853 yılında Osmanlı-Rusya arasında Kırım Savaşı başlamıştı. 1854 yılında Rusya’nın Sinop’daki Osmanlı donanmasını bir baskın yaparak yakması üzerine, İngiltere ve Fransa Osmanlı’nın yardımına koştular. Piyemonte’nin de Osmanlı devletinin yanında katıldığı savaş, 1856 yılında Rusya’nın barış istemesi üzerine bitti. 19. yüzyılda Osmanlılar’ın Rusya’ya karşı kazandıkları tek savaş olan “Kırım Savaşı” sonunda, 30 Mart 1856 tarihinde Paris Kongresi’nde, “Paris Barış Antlaşması” imzalandı. Bu antlaşma 34 madde ve bir geçici maddeden oluşuyordu.
Antlaşmaya göre, Rusya işgal ettiği Kars ve diğer Osmanlı topraklarını terkedecekti. Osmanlı Devleti bir Avrupa devleti olarak tanınacak, bütünlük ve bağımsızlığına saygı gösterilecekti. Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışılmayacaktı. Karadeniz tarafsız bir statüde kalacaktı. Karadeniz kıyılarında Rusya ve Osmanlı devleti tersane bulundurmayacaklardı. Rusya Beserabya’yı Boğdan’a bırakılacaktı. Eflak ve Boğdan tarafların güvencesi altına alınacak, ancak Osmanlı Devleti’ne bağlılıkları sürecekti, içişleri ve ticarette ise serbest olacaklardı.
Bu hükümler, Osmanlı devletinin parçalanmasında dönem noktası olarak görülebilir. Eflak ve Boğdan özerkliklerini aldıktan sonra, Fransa ve Rusya’nın desteği ile, 1869 yılında birleşeceklerdir. Eyaletlerin Romanya adı ile tam bağımsızlıklarını almaları, 1878 yılında ve bir başka Osmanlı-Rus savaşı sonunda gerçekleşecektir.

Parlamenter Diplomasi (parliamentary diplomacy)
Halen var olan uluslararası kurumlarda çoğunluğun uzlaşmasını isteyen, buna önem veren konferans diplomasisi. Aynı politik sistem, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, diğer uluslararası organlar ve ulusal parlamentolarda da uygulanır.

Pasif Direnme (passive resistance)
Dışarıdan veya içeriden gelen baskı ve şiddet uygulamalarına aynı şekilde karşılık vermeyerek yeni baskı ve şiddet yoluna sapmalarında yapılan karşı koyma faaliyeti.

Pasif Halk (passive population)
Dış politikaya karşı ilgi duymayan bu halk grubu, dış politika kurumlarındaki girişimlerinde, bu konularda basın ve yayın araçları ile duyurulan bilgileri değerlendirmek yeteneğinden yoksundur.

Pasifik Doktrini
1975’te ABD Başkanı G. Ford’un ilan ettiği Pasifik politikası ilkeleri. Buna göre, ABD Güneydoğu Asya’nın güvenliği ile yakından ilgilidir ve buralarda menfaatleri vardır. ABD’nin varlığı Pasifik bölgesi için elzemdir. Burada Japonya’da ortaklık, Çin ile ilişkilerinin normalleşmesi ve güçlendirilmesi, Güney Kore ile sıkı ilişkiler ve oradaABD varlığı, Pasifik bölgesiyle ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi gibi hususlar savunulmuştur.

Pax-Americana: bkz. Yeni Dünya Düzeni
Pearl Harbor Baskını, 1941
Japonya’nın II. Dünya Savaşı’nda (7 Aralık 1941) Oahu adasındaki (Hawaii) Pearl Harbor’da bulunan ABD’nin deniz üssüne düzenlediği saldırı. Saldırı savaşta tarafsız kalmak isteyen ABD’nin savaşa girmesine neden olmuştur.
Japonya’nın, İkinci Dünya Savaşı başladığında Almanya ve İtalya ile ittifak kurması, ABD’de tedirginlik yaratmıştı. Bunun üzerine ABD, ülkesinde bulunan Japon varlıklarını dondurdu, ayrıca petrol ve savaş mazemelerinin gönderilmesini yasakladı. 1941 yılının Temmuz ayı geldiğinde, ABD, Japonya ile olan bütün mali ve ticari ilişkilerini kesti. Japonya, buna cevap olarak saldırı hazırlıklarını başlattı.
ABD donanmasına gerçekleştirilecek olan, saldırı, Japonya Birleşik Donanması’nın Komutanı Amiral Yamamoto İsoroku tarafından titiz bir şekilde planlamıştı. 23 Kasım’da Komutan yardımcısı Nagumo Çuiçi’nin yönetiminde 6 uçak gemisi, 2 savaş gemisi, 3 kruvazör ve 11 destroyerden oluşan bir filo, Hawaii’nin yaklaşık 440 km kuzeyindeki bir noktaya doğru hareket etti. Saldırı bu noktadan 360 uçakla gerçekleştirildi. Yerel saatle 7.55’te başlayan saldırı, ABD savaş gemilerine ağır darbe vurdu. “Virginia”, “Arizona” ve “West Virginia” adlı gemiler battı. Daha sonra “Maryland”, “Pennsylvania”, “Neroda” ve “Tennessee” gemilerine ağır hasar verildi. Ayrıca 140’tan fazla uçak yok oldu. Askeri kayıpların toplamı ölüler dahil, 3.400’ün üstündeydi. Japonya’nın ise sadece 29 uçak ve 5 denizaltısı yok oldu.
Japonya, Pearl Harbor baskınında hava gücünün deniz gücüne üstünlüğünü kanıtlamıştı.

Peel Raporu
İngiltere tarafından Filistinlilerle Yahudiler arasındaki anlaşmazlık ve uyuşmazlıkları araştırmak üzere Robert Peel başkanlığında 1936 yılında kurulan komisyonun hazırladığı rapor. 1920 yılında Filistin’de başlayan İngiliz manda yönetimi, Filistin’de bir Yahudi devletini kurmak istiyordu. Diğer taraftan da Filistinlilerin haklarını korumayı amaçlıyordu. Ancak bundan hoşnut olmayan Filistinliler (Araplar) İngiliz mandasına karşı gelerek, 1936 yılında ayaklanma başlattı. Bunun üzerine kurulan komisyon biriktirdiği verileri ve yaptığı incelemeleri, bir rapor halinde 1937 yılında yayımladı. Rapor’da, Filistinde sükunetin sağlanması için manda yönetiminin yararsız olduğu kabul ediliyor, bir Arap devleti, bir Yahudi devleti ve kutsal yerleri kapsayan bir tarafsız bölgenin kurulması öneriliyordu. İlk önce önerileri kabul eden İngiliz hükümeti, görüş değiştirerek, 1938 yılında Rapor’u reddetti.

Perestroyka: bkz. Gorbaçov Diplomasisi
Persona Grata
Bir devletin özellikle belirli bir kişiyi yabancı devletin temsilcisi olarak görmek istemesi.

Persona Non Grata
Bir devletin özellikle belirli bir kişiyi diğer devletin diplomatik temsilcisi olarak kabul etmemesi.

Petrol Ambargosu, 1973
1973 Arap-İsrail Savaşı sonucunda OPEC (The Organization of Petroleum Exporting Countries-Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) ülkelerinin, savaşta İsrail’e yardım eden ülkelere petrol arzını durdurması.
Batılı ülkeler kendi endüstriyel ihtiyaçlarını karşılamak için, Ortadoğu petrollerine yöneldiler. Çok geçmeden Batılı petrol şirketleri, petrol üretiminin her alanında kendilerini göstermeye başladılar. Bu şirketler, petrolun taşınması ve dağıtımını kontrolleri altında tutuyorlardı. Aynı zamanda hem fiyat hem petrol arzını belirliyorlardı.
Petrole sahip ülkeler ise çok az bir pay almaktaydılar. 1946 yılında, şirketler petrol üretiminin %82’sine, petrol ülkeleri ise sadece %18’ine sahiptiler. Ancak durum 1960’larda değişmeye başladı. 1960 yılında OPEC kuruldu ve ilk talep edilen şey, fiyatların artışı ve daha büyük paya sahip olmaydı.
OPEC ülkeleri kendi kaynaklarını kendilerinin kontrol etmelerini egemenlikten gelen bir hak olarak görüyorlardı. Zamanla OPEC ülkelerinin petrol üretimindeki payları artmaya başladı. 1946’daki %18’lik pay, 1960 yılında %50’ye ve 1970’de, %70’e yükseldi. Bununla, OPEC ülkeleri petrol üretimini kontrolleri altına almaya başladılar.
1973 yılında Arap-İsrail Ramazan (Yom Kippur) savaşında yaşanan yenilgi, petrolu bir siyasi güç haline getirdi. Savaş, OPEC’in iki karar almasına neden oldu. İlk olarak, OPEC, İsrail’e yardım edenlere “petrol ambargosu” uygulama kararı aldı. İkincisi de, petrol fiyatların %400 arttırılması kararıydı. Petrol’ün, OPEC ülkeleri tarafından gelişme, kalkınma ve dış politikada hedeflerin gerçekleştirilmesi amaçlı olarak kullanılması durumu bugün de devam etmektedir.

Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü-Arap Organazation of Petroleum Exporting Countries/OPEC
Arap Birliği Örgütü tarafından kurulan ve sadece petrol ihraç eden Arap ülkelerinin katıldığı ekonomik örgütlenme. 1968 yılında kurulan örgütün halen 10 üyesi bulunmaktadır. Örgüt üyeleri, dünya petrol üretiminin yüzde 26 sına, dünya rezervlerini de yüzde 56 sına sahiptir.

Ping-pong Diplomasisi (ping-pong diplomacy)
Uzun zaman, içeride komünist rejimi pekiştirmekle meşgul olan Çin, batılı ülkelerle ve özellikle ABD le ilişkiler kurmamıştır. Zaten ABD de bu yolda girişimlerde bulunmamış Formoza’daki Çan Kay Şek Çin’ini desteklemiştir. Ancak, zamanla hem Çin’in ve hem de ABD’nin bu görüşleri değişmiştir. İlişkiler kurma eğilimi başlamıştır. Bu yolda ilk adımlar olarak Çin ile ABD arasında ping pong masa tenisi takımarı ziyaretleri ve maçları yapılarak ilk yakınlaşma denemelerine girişilmiş ve bu duruma “ping-pong diplomasisi” adı verilmiştir. Nitekim, kısa bir süre sonra ilişkiler daha da gelişmiş ve ABD Başkanı Nixon Çin’e resmi bir ziyarette bulunmuştur. Bu arada Çin dışa açılma politikasını dinamikleştirmiş, bir çok ülke ile diplomatik ilişki kurmuş, Birleşmiş Milletler’deki yerini almıştır. Türkiye de Çin Halk Cumhuriyetiyle 1971 Ağustos’unda tanıma ve diplomatik ilişkilere girişmiştir.

Plebisit (plebiscite)
Herhangi bir bölgede yaşayan insanların bağlanmak istedikleri devleti seçmelerini sağlayan halkoylaması. Plebisitgenellikle sınırların çizilmesi veya büyük devletlerin parçalanması sonucu oluşan bölünme zamanlarında gerekli olmuş ve uygulanmıştır. Yapılan plebisit sonucu, bölge halkı diğer devletlere bağlanmak istememişse, bu bölge üzerindeki egemenlik hakkı resmi yollarla seçilen devlete geçer.

Polisario Cephesi
Batı Sahra’nın bağımsızlığı için mücadele veren örgüt. 20. yüzyılın üçüncü çeyreğinde yoğunlaşan sömürgelerin bağımsızlık mücadelelerinden Batı Sahra’da payını almıştı. Sömürgeciliğe karşı başlayan hareketler, İspanya sömürgeciliğinin sonunu göstermişti. İspanya, kendi sömürgelerinden biri olan Batı Sahra’dan 1976’da çekilmişti. İspanya’nın yerini almak isteyen Fas, işgal girişiminde bulunmuş, bu işgal de Polisario Cephesi tarafından engellenmiştir. Daha sonra 1976 yılında Cezayir’de sürgün “Arap Demokratik Cumhuriyeti”ni kuran örgüt, Libya’dan destek almıştır. Cephe Moritanya ile yakınlaşarak, “Afrika Birliği Örgütü” tarafından destek görmüş ve Fas’a karşı mücadele etmiştir.

Porter Doktrini
Bir devletin borcunu ödememesi durumunda uygulanması gereken önlemlere ilişkin bir uluslararası hukuk görüşü. Bir devletin vatandaşlarının bir başka devletten alacaklarını tahsil edemedikleri durumlarda, borçlu devlete karşı zorlama tedbirlerine başvurulup vurulamayacağı konusu 20. yy. başlarında en çok tartışılan konulardan biriydi. Dönemin Arjantin Dışişleri Bakanı Louis Drago, 1907 yılında yapılan, II. La Haye Barış konferansında, bu gibi konularda borçlu devlete karşı zorlama önlemlerine başvurulamayacağını savunmuştu. Fakat çoğunluk bunu kabul etmemişti. ABD temsilcisi General Horace Porter bazı öneriler getirmiştir. Verilen önerilere göre, ilke olarak borçlu devlete karşı borcunu ödettirmek için zorlama önlemlerine başvurulamayacaktı. Bununla beraber, borçlu olan devlet konunun hakemliğe götürülmesini kabul edecekti. Eğer sözkonusu olan devlet hakemin kararına uymazsa, o zaman o devlete karşı zorlama önlemleri kullanılacaktır. Bu görüş konferanstaki çoğunluk tarafından kabul edilerek, yeni bir doktrin (Porter) halini aldı.

Potsdam Konferansı, 1945
II. Dünya Savaşı sonlarına doğru Müttefik devletlerin yaptığı son konferans. Konferans, Prusya devletinin kraliyet merkezi olan Potsdam’da yapıldı. Konferansa ABD’den Başkan Truman, İngiltere’den Başbakan Winston Churchill (Konferans sürerken yapılan seçimlerde Churchill iktidardan düştü ve Attlee yeni Başbakan olarak Potsdam konferansına katıldı) ve Sovyetler Birliği’nden Stalin katılmıştır.
Temmuz 1945’te başlayan Konferans, tarihin en büyük zaferinden sonra toplanmıştır. Fakat çözülmesi gereken sorun çok önemliydi: Avrupa’nın yeniden kurulması. Avrupa’nın savaştan yıkık çıkması, bu ihtiyacı doğurmuştu. Potsdam konferansı, planlandığı tarihten birkaç gün sonra başlamıştı. Tarihçiler bu konuda Truman’ı sorumlu tutmaktadırlar. Truman, konferansa ilk atom bombası denemesinin sonucunu beklerken gitti. Konferans’ta, barış antlaşmalarını hazırlayacak bir Dışişleri Bakanları Kurulu kuruldu. Üzerinde durulan en önemli konular: Almanya sorunu, Polonya sorunu, Avusturya’nın işgali, SSCB’nin Doğu Avrupa’daki rolü,savaş tazminatları ve Japonya ile süren savaşın durumuydu. Konferansta en çok tartışılan konu Almanya idi. Müttefikler, Almanya’nın yenilmesi kesinlik kazanmaya başlayınca, Almanya’nın parçalanması konusundaki eski görüşlerini değiştirmeye başladılar. Churchill Mart 1945’te “Almanya’yı parçalamayı düşünmüyoruz” demekteydi. Stalin ise Almanya’yı parçalamayı istemediğini söyledi. Stalin Ruhr bölgesinden tamirat almak istiyordu. Potsdam’da, daha çok Almanya’nın Nazilikten ve askerlikten arındırılması konusu üzerinde duruldu. İlk önce savaş suçlularının cezalandırılmasına karar verildi. Alman askerlerinin elinden silahların alınması, demokratik düzenin kurulması; bunu yapmak için ise, eğitim sisteminin tümüyle değiştirilmesi gerekirdi. Bunun için Almanya’nın bir süre işgal altında kalması kararlaştırıldı. Buna göre, Almanya, Sovyet, İngiliz, Amerikan ve Fransız işgal kuvvetleri komutanlarınca yönetilecek dört ayrı işgal bölgesine ayrılacaktı. Berlin, Viyana ve Avusturya aynı şekilde bölünecekti. Almanya’da demokrasiyi kurmak için, tüm ülkeyi kapsayan ve yerel özerkliğe sahip devletlerden oluşan bir federasyon kurulmasına karar verildi. Maliye, dış ticaret ve bunun gibi konular ise federalizm kapsamına alınmayarak “Denetim Kurulu” oluşturuldu.
Konferansta üzerinde durulan diğer bir önemli konu, Polonya’ydı. Yalta Konferansında kurulması kararlaştırılmış olan koalisyon hükümeti, şimdi Potsdam Konferansı süresince kurulmuş ve kabul edilmişti. Polonya’da seçimler açık olacaktı, gazeteciler de seçimde gözlemci sıfatı ile bulunacaklardı. Sovyetler Birliği, Müttefik devletlerden yönetimleri değişen Romanya, Bulgaristan ve Macaristan’a karışmamalarını, Türkiye’den Sovyetlere bir üs verilmesini istedi. Fakat bu istekler kabul edilmedi.
Japonya’ya, Potsdam Bildirgesi’ni kabul etmesi için ültimatom gönderildi. Ancak, Japonya bunu reddetti. Bunun üzerine ABD, Hiroşima ve Nagazaki’ye (6 Ağustos, 9 Ağustos) atom bombası attı. Konferans 1 Ağustos 1945 tarihinde sona erdi.

Prag Darbesi, 1948
Çekoslovakya’da Şubat 1948’de komünistler tarafından gerçekleştirilen hükümet darbesi. Çekoslovakya’nın Bohemya ve Marovya toprakları, 29 Eylül 1938 tarihinde yapılan Münih Konferansı ile Almanya’ya verilmişti. 1935’te Masaryk’ün yerine Cumhurbaşkanı olarak geçen Beneş, Almanya ilhakını onaylamaktansa Cumhurbaşkanlığından ayrılarak, önce Londra’ya, ardından Chicago’ya gitti. Çekoslovakya’nın toprak kayıpları, Münih Düzenlemesi ile bitmedi; ülkenin bir kısmı (Teschen Düklüğü) Polonya’ya, Slovaklar ile Rutenlerin yaşadığı topraklar Macaristan’a verildi. Dönemin Prag hükümeti, Tiso’nun yönetimindeki Slovak Halkçı Partisi ile Karpatlar’da yaşayan Rutenlerin özerklik taleplerine boyun eğerek, üç özerk birimden oluşacak çapraşık bir yönetim sistemi oluşturuldu. Mayıs 1942’de, ilk önce buradaProtektora sıfatı ile bulunan Almanya yönetime fiilen el koydu. 1941’de, Beneş’in Londra’da ve Washington’da yürüttüğü görüşmeler sonucu, Jan Şramek’in başkanlığında, sürgündeki Çekoslovakya hükümeti kuruldu. Çek ulusal Komitesi’nin yönettiği yeraltı çalışmalar sonucu, 5 Mayıs’ta Prag halkı Alman birliklerine karşı ayaklandı. Mayıs 1946’da yapılan genel seçimlerde, Çekoslovakya komünistlerinin önderi Gottwald’in başında bulunduğu Komünist Parti seçimleri kazandı. Hükümette bir koalisyon oluşturularak, seçimlerin yapılacağı 1948’e değin geçici yönetimin sürdürülmesi kararı alındı. Ama partilerarası işbirliği, daha başlangıçta ekonomik kalkınma programı yüzünden, güçlüklerle karşı karşıya geldi. 1947’de SSCB’nin baskısıyla ABD’nin Marshall Planına katılm düşüncesinden vazgeçildi.
20 Şubat 1948’de komünist olmayan bakanların büyük bölümü Gottwald’ı istifaya zorlamak umuduyla hükümetten ayrıldı. Ama Gottwald istifa etmedi ve komünistler, boşalan bakanlıkları ve muhalefete geçen partilerin merkezlerini işgal etti. Komünistlerin örgütlediği işçiler Prag’da yürüyüş yaptılar. Prag ve öteki bölgelerde “eylem komiteleri” kurularak, devlet görevlileri de bu kurulan işbirliğine zorlandı. 25 Şubat günü çoğunlukla komünistlerin bulunduğu yeni bir hükümet kuruldu. Geçici Milli Meclis yeni hükümeti ve programı onayladı. Binlerce komünist olmayan politikacı, aydın ve yönetici ülkeden ayrıldı. 10 Mart’ta eski Cumhurbaşkanı Jan Masaryk ölü olarak bulundu. Böylece ülkenin Komünist Partisi, gerçekleştirdiği hükümet darbesiyle yönetimi eline geçirdi ve ülkenin tek örgütü haline gelerek, halkın çoğunluğunu arkasına almayı başardı. Bu olaylardan sonra Çekoslovakya dış dünyaya kapanarak iç sorunlara yöneldi.

Prestij Politikası (prestige policy)
Statu quo veya emperyalizmin amaçlarına ulaşmak için kullanılan araç, politika. Devletlerarası prestij, bir devletin diğer devletlerin ya da halklarının gözönünde ve zihnindeki yeridir. Prestij politikasının amacı, diğer devletleri sahip oldukları gücü ile etkilemektir. Araçları ise diplomatik törenler ve askeri güç gösterileridir.
Prestij politikası sonucu ulaşılmak istenen, bir devletin kendi maksatlarına diğer devletin saygı göstermesini ve güttüğü emperyalist ya da statü politikalarına destek sağlamaktır.

Prim Politikası (premium policy)
Siyaset alanında prim politikası deyimi, tavizci (ödüncü) bir tutum izleyerek ve bazı çıkar hesaplarına dayanarak bir kısım noktalarda karşı tarafa bazı müsamahalar göstermek, bazı ilkelerinden fedakarlık etmektir.
Ekonomik alanındaki pirim politikası ise daha somut bir niteliktedir ve çeşitleri bulunmaktadır. Örneğin, çalışma alanında uygulanan prim politikası ile fazla iş yapan ve yüksek randıman verenlere ekstradan para ödenir. Dış ticarette ve ihracatta prim politikası ile hükümet dış ülkeye ucuz satılan mallar için ihracatçıya ekstradan bir para öder. Paranın dış değeri açısından prim politikası ise, çeşitli nedenlerle ülke parasının dış değerinin resmi ve gayri resmi -serbest piyasa- (karaborsa) değerleri oluşması ve arada bir fark yaratılmasıdır. Bu durumda, fark lehte ise ülkenin parası prim yapmaktadır, aleyhte ise aksidir ve yabancı para prim yapmaktadır.
Proletarya diktatörlüğü-Dictatorship of the proletariat
Marksist siyasal kuramda, sosyalizme geçişi hızlandırmak ve üretim araçlarını toğlumsallaştırmak amacıyla işçi sınıfının işçi partileri yoluyla geçici bir süreyle kurduğu dikta rejimi.

Propaganda
Bazı siyasal ve toplumsal düşünceleri kabul ettirmek, desteklemesini sağlamak, birey ve grupların düşüncelerini duygularını ve hareketlerini etkilemek için kamuoyunun sistemli bir şekilde izlenmesi.
Amaçları
Dost devletlerin desteğini kazanmak veya kuvvetlendirmek
Olaylar veya fikirlere karşı tutum oluşturmak veya tutumu değiştirmek
Düşmana yolaçan devletlerin program ve politikalarını zayıflatmak, etkisizleştirmek,
Düşman diğer grupların programlarını önlemek ve karşılık vermek.
Propaganda etkili olabilmesi için inanılır, basit, ilginç, tutarlı sık sık tekrar edilmesi, bölgesel veya genel gerçeklerle uyumlu olması gerekir.
İki türlü propaganda vardır. Bireysel propaganda ve kitle propagandası. Ayrıca propagandanın kendisine has teknikleri vardır: Mesela, taraftarları hareket halinde ve canlı tutmak için aynı şeyleri tekrarlamak veya tarafların morallerini yüksek tutmak, gevşekliğe düşmemek için güç gösterisinde bulunmak.
Propagandacı özellikle mücadelenin sonucunu belirleyecek olan tarafsızlar, tereddütlü olanlar ve fikri olmayanlar üzerinde çalışır: Araçları ise söz, yazı ve resim ile ilgili bütün araçlardır. Propagandanın etkisi kitle toplumu ve teknolojik gelişmelerle artacaktır.

Protokol (protocol)
Başlıcı iki anlamda kullanılır. a)Siyasal hayatta, özellikle de diplomaside tören, konferans vb. durumlarda uygulanması gereken kurallar dizisi, b)İmzalanan bir andlaşmadan sonra bazı konulara açıklık getirmek üzere kaleme alınan ve genellikle de uygulamaya ilişkin konuların ele alındığı metinler

Psikolojik Savaş (psychological war)
Düşman askeri birliklerinin ve milletlerin direnme gücünü zayıflatmak, sivil halkla silahlı kuvvetlerin arasını açmak için düşüncelere etki yapmak suretiyle uygulanan askeri destekleme savaşı.

(q)

Quebec Konferansları, 14-24 Ağustos 1943 ve 11-16 Eylül 1944
II. Dünya Savaşı sırasında ABD ve İngiltere arasında yapılan, aralıklı iki Konferans. Konferanslara ABD tarafından Devlet Başkanı Roosevelt, İngiltere tarafından ise Başkan Winston Churchill katılmıştır. İki konferanstan ilki 14-24 Ağustos 1943 tarihleri arasında yapıldı. Bu konferansta İtalya ve Fransa kıyılarına yapılacak askeri çıkartmaların planları tartışıldı. Konferansta İtalya’ya yapılacak çıkartmanın “Normandiya Çıkartması” ile aynı anda yapılması konusunda anlaşıldı ve daha sonra konu aynı yıl Moskova, Kahire ve Tahran’da yapılan konferanslarda da ele alındı. 11-16 Eylül 1944 tarihleri arasında yapılan ikinci konferansta taraflar, Almanya’ya karşı Batı’daki iki cepheden çıkartma yapılmasına karar verdi.

Quebec Sorunu (Quebec Question)
Kanada’nın doğusunda Fransızca konuşanların çoğunlukta olduğu Quebec eyaletinin Kanada’dan ayrılıp-ayrılmama sorunu.
Quebec 1534 yılında “yeni Fransa” adı altında kuruldu. Yeni yıl savaşları sonucunda Fransa burayı İngiltere’ye kaptırdı. Eyalet İngiliz kolonisi haline geldiğinde İngiliz Ceza Kanunu ve Fransız Medeni Kanunu uygulanmaya konuldu. 1791’de Kanada Aşağı Kanada (Quebec) ve Yukarı Kanada (Ontorio) olmak üzere ikiye ayrıldı. 19 yüzyıldan sonra Quebec’te İngiliz nüfus azalmasına rağmen, Fransızca konuşan halk hiçbir zaman bölgenin ekonomik hayatını kontrolü altına almayı başaramadı. 1918 yılında Fransız kökenliler I. Dünya Savaşı’nda İngiliz ordusuna katılmayı reddederek ayaklanmalar başlattılar. 1968 yılında ayrılıkçı “Parti Quebecois” kuruldu. 1970’lerde şiddet eylemleri arttı, ve finansman ayarlamaları konusunda eyaletler arasında problemler çıkmaya başladı. Kanada’dan ayrılma konusunda 1980 yılında yapılan ilk referandumda ayrılıkçılar yüzde 40 oyla mağlup oldular. Quebec, 1982’deki Kanada Anayasası’nı kendi kimliine aykırı bularak imzalamadı. Qubec’in şikayetleri doğrultusunda 1987 ve 1992 yıllarındaki iki girişim başarısızlıkla sonuçlandı. 30 Ekim 1995’te yapılan referandumda ayırılıkçılar yüzde 1.2 gibi küçük bir farkla yenilgiye uğradılar.

“Quid pro quo” Politikası (puid pro quo policy)
Türkçe’de; “Kısasa kısas” denilen şekilde uygulanan bir tutum olup, dünya diplomasisinde bu Latince deyimle anılmaktadır. Bazen, “göze göz, dişe diş” de denilen bu politika ile bir devlet diğerlerine karşı aynen onun kendisine olan davranışlarına uygun bir tutum izleyerek cevap verir. Uygulamada, bu politika, barışta dostluğa dostluk, zorluğa zorluk, işbirliğine işbirliği, propagandaya propaganda ile karşılık verilmesi şeklinde savaşda da misilleme politikası biçiminde gerçekleştirilir.

Quisling (quisling)
Başka bir devletin politikasına felsefesine ve sempati duyan ve savaş durumunda saldırgan devlete katılarak ve işbirliği yaparak kendi ülkesi aleyhine çalışan kişi. Bu kavram, bir süre Norveç’teki Faşist Parti’nin lideri olan ve İkinci Dünya Savaşı’nda Hitleri’nin ordularının ülkesini işgal etmesi sırasında Alman çıkarlarına hizmet eden bir hükümet kuran Vidkun Quisling’in adından türemiştir.

(r)

Raison d’etre
Dilimize hikmet-i hükümet ya da devletin varlık nedeni olarak aktarılabilen Latince bir deyim.

Ramazan Savaşı (Yom Kippur Savaşı), 1973
Ortadoğu’da, Arap ile İsrail kuvvetleri arasında yapılan savaşlardan en önemlisi 6 Ekim 1973 günü başlayan bu savaş altı gün süren 1967 Savaşının yarattığı kızgınlığın bir sonucuydu. 6 Gün Savaşında İsrail, topraklarını yaklaşık dört kat genişletmişti. Golan Tepeleri Kudüs’ün tümü, Batı Şeria, Sina Yarımadası ve Gazze İsrail’in eline geçmişti.
1970 yılında Nasır’ın ölmesi ile yerine geçen Enver Sedat, 1967 yılında İsrail’e kaptırılan toprakların geri alınması için, bir Arap karşı saldırısı üzerinde durmaya başladı. 6 Ekim 1973’te başlayan savaşın, Müslümanların kutsal ayı olan Ramazan ve Yahudilerin kutsal ayı olan Yom Kippur’a denk gelmesi, bu savaşın aynı zamanda Ramazan Savaşı olarak anılmasına neden oldu. Söz konusu olan tarihte, Suriye ve Mısır birlikleri bir sürpriz saldırıda bulundular. İsrail birlikleri Sina yarımadasından ve Golan Tepeleri’nden çekilmeye zorlandı. Bu savaşta ilk kez Araplar İsrail’e saldırıda bulunacak güç buldular, aynı zamanda güçlerine güvenmeye başladılar. Savaşın Arapların lehinde olduğunu gören öteki Arap devletleri de savaşa katıldılar. İki büyük güç de bu savaşta dolaylı olarak yerlerini almışlar, ABD İsrail’e Sovyetler Birliği Arap devletlerine silah göndermekteydi. Ancak, savaşın gidişatı böyle olmadı. Savaşın ikinci haftasında, İsrail karşı saldırıda bulunarak, Golan Tepeleri’ni geri aldı ve Sina Yarımadası’ndan geri çektiği askerleri, tekrar geriye gönderdi.
Savaşın etkisi iki büyük devlet arasındaki çekişmeye yansıması, Doğu-Batı çatışma olasılığını ortaya çıkardı. Bunun üzerine harekete geçen BM Güvenlik Konseyi bir ateşkesin sağlanmasına karar verdi. Ancak bu karar yürümedi. Sovyetler Birliği’nin, ABD-Sovyetler Birliği kuvvetlerinin bölgeye gönderilmesini öngören önerisi, ABD tarafından reddedildi. Daha sonra, Sovyetler Birliği, tek başına asker göndereceğine ilişkin açıklama yapınca, iki güç arasındaki gerilim bir hayli arttı. Fakat, araya Bağlantısızlar grubunun girmesi ile, bunların ortaya attıkları BMBarış Gücü askerlerinin çatışanların arasına girmesi önerisi kabul edildi.
Savaş sona erdiğinde, tarafların kayıpları (hiç olmazsa manevi kayıp) çok fazla, aradaki askeri denge değişmiş, bir çok ülke değişik devletler tarafından silahlandırılmıştır. Suriye, Sovyetler Birliği yapımı olan T-62 tanklarına sahip olmuş, uçaklarına uçak filoları eklemiştir. İsrail ordusu da ABD tarafından güçlendirilmiştir.
18 Ocak 1974’te İsrail-Mısır arasında barış antlaşması imzalandı. Antlaşma gereğince, Mısır Suveyş Kanalı’nın doğu yakasındaki güçlerini azaltacak, buna karşılık İsrail de Sina’da Milta ve Gidi geçitlerinin batısına çekilecekti. Bu antlaşma 4 Eylül 1975 tarihinde imzalanan ikinci bir antlaşma ile tamamlandı. 31 Mart 1974 tarihinde ise, Suriye ve İsrail arasında, her iki tarafın kuvvetlerinin bir Birleşmiş Milletler tampon bölgesi ile ayrılması ve savaş tutsaklarının değiştirilmesi kararlarını da içeren bir ateşkes antlaşması imzalandı.
Ramazan Savaşı’nın en önemli sonucu, petrole sahip Arap ülkelerinin, petrol fiyatlarına yaptıkları müdahale ile üçüncü ülkelere karşı bir tür ambargonun koyulmasıdır.

Rapollo Antlaşması, 1922
I. Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyetler Birliği ve Almanya arasında imzalanan dostluk antlaşması. Savaşın sonunda yapılan antlaşmalar, iki savaş arası dönemin özelliklerine bir ölçüde biçim verdi. Almanya’ya imzalattırılan Versay Antlaşması, Almanya’ya ağır yükler verdi. Almanya, yapılan konferans ve toplantılarda hep ikinci sınıf devlet uygulamasını görüyordu. Fransa, Almanya’dan fizik garantiler peşinde koşuyor tamirat borcunda ısrar ediyor ve en önemlisi, dış politikada Almanya’yı “çevreleme politikası” uyguluyordu. Diğer taraftan da, 1917 sonrasında, Sovyetlerin Fransa ile ilişkileri iyi değildi. İç savaş sırasında Bolşeviklere karşı mücadele eden kesimleri destekleyen Fransa, savaş sonrası da bunun tutumunu değiştirmedi. Buna karşılık olarak da, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Fransa’nın sömürgelerinde ortaya çıkan başkaldırıları teşvik ediyor ve destekliyordu. 1922 yılında da Cenevre’de yapılan konferansta, İngiltere ve Fransa’nın, Çarlık döneminden kalan borçların ödenmesi isteğini Sovyetler reddettiler. Böylece ortak düşmana karşı, Sovyetler ve Almanya arasındabir yakınlaşma başladı. Bunun sonucu olarak da 16 Nisan 1922 tarihinde Cenevre yakınlarında bulunan Rapollo’da Alman-Sovyetler Birliği Rapollo Dostluk Antlaşması imzalandı. Buna göre, iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kuruluyor, Almanya yeni Sovyet rejimini tanıyordu. Birbirlerine yönelik her türlü iddiadan vazgeçtiklerini ve sıkı bir ekonomik işbirliğine gireceklerini belirtiyorlardı. Bu antlaşma ile birlikte Versay düzenine karşı ilk başkaldırı ortaya çıkmış olmaktaydı. Yani iki devlet, revizyonist bir politika sürdürdüler. Bu yakınlaşma bununla kalmayarak, 1926 yılında yapılan Berlin Antlaşması’na göre, taraflardan biri saldırıya uğrarsa, öteki devlet tam yansızlık politikası izleyecekti. Bu yakınlaşma, 1939 yılında tekrarlanmak üzere, Hitler’in 1933 yılında iktidara gelişine kadar sürecektir.

Reformasyon (dini reform)
15. ve 16. yüzyılın Avrupa insanında ortaya çıkan görüş değişikliği sonucu, kilisenin devlet yönetiminden ayrı dinsel bir örgüt olarak faaliyet göstermesine neden olacak olan dini reform.
Dini reform konusunda verilen mücadele, üç yönlü bir nitelik göstermiştir. Mücadelenin değişik niteliklere sahip olması, Katolik kilisesine karşı yapılan muhalefetin üç kaynaktan gelmiş olmasındandır. Bunlar, monarklar ve zenginler, sade vatandaş ve kilise içinde bulunan misyonerler, azizler’dir.
15. yüzyıla gelindiğinde Kilise, monarklar ve zenginlerde olan saygınlığını yitirmeye başlamıştı. Monarklar ve zenginler, kilisenin manevi sınırlandırmalarına, genel hükümranlığına, koyduğu vergilere karşı çıkmaya başlamış, gücüne itibar etmemeye başlamışlardı. Bunun sonucu olarak da, monark ve zenginlerin reformasyonu, dinin başı olarak Papa’nın değil monarkın (devletin) geçmesi biçimini aldı, ve bunun üzerine her yerde ulusal kiliseler kurulmaya başlandı. Bohemya, Kuzey Almanya, İngiltere, İskoçya, İsveç, Norveç, Danimarka monarkları, Roma kilisesinden ayrıldılar ve kendi ulusal kiliselerini kurdular. Kilise’nin etkisi aynı zamanda sade vatandaşta da azalmaya başlamıştı. Ancak sade vatandaşın başkaldırısı monarktan farklı olarak, dini nitelikteydi. Onlar karşılarında güçlü bir kilisenin bulunmasını istiyorlardı, ama bu gücün diniöğretiye uygun olmasını istiyorlardı. Bunun sonucu olarak ta, sade vatandaşın reformasyonu, Roma kilisesi ile olan bağlantının tekrar devam etmesi ile sonuçlandı. Yapmak istedikleri, kilisenin otoritesine karşı, kendi İncil’lerine sahip olmak, kendi kiliselerini buna uygun olarak yönetmekti. Bu hareketin tipik örneği, Martin Luther’in Alman Protestanlığıdır. Büyük taraflar toplayan Protestanlık, gitgide yaşlı kıtada yayılmaya başladı. Daha sonra, bir grup Protestan prens ve kent -devletleri biraraya gelerek Katolik Kutsal Roma imparatoruna karşı, 1546 yılında savaş başlattılar. 1555 yılında yapılan Augsburg Barışı ile Protestanlık, devlet tarafından resmen tanındı.
Kilisenin içinde bulunan misyonerler ve azizler’in başlattıkları reform hareketinin amacı, Kilise’yi doğru yola çekerek onun gücünü arttırmaktı. Bu hareketin en önemli temsilcisi, İspanyol Loyala’lı Aziz İngatius’tur. İngatius, 1538’de “İsa’nın Toplumu” adıyla bir tarikat kurdu. Ve bunlara halk tarafından “Cizvitler” (jesuits) denmeye başlandı. Bunlar daha çok misyonerlik faaliyetleri ile uğraşıyorlardı. Ancak bunların en büyük başarısı eğitim alanındadır. Bunlar Katolik Kilisesi’nin itibarını yeniden kazandırmak için çalışmışlardır.
Reformasyon’unun en önemli sonucu, 15 ve 16. yüzyılda Kilisesinin ya da dini otoritenin hemen hemen bugünkü biçimini alması ve laikliğe giden kapının açılmasıdır.

Rekabetçi model-Comperatitive model
Uluslararası petrol pazarı modellerinden biri. Buna göre, petrol piyasaları çok aktörlü rekabetçi bir piyasa olduğundan ve petrol krizleri talepteki sorunlardan kaynaklandığından, Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütünün/OPEC davranışına göre fiyatın belirlenmesine gerek yoktur. Bu modelde, OPEC fiyatları fonksiyonel bir rol oynar. Diğer petrol piyasalarındaki değişkenler daha önemlidir.

Res Communis
Herhangi bir devletin egemenliğine bağlı olmayan anlamında bir terim. Kural olarak tek bir birimin edinim konusu yapılamayacak yerler ve şeyleriifade eden bu terim varolan şeyin veya yerin herkese ait olduğunu, ortak kullanıma açık olduğunu ifade eder. Özellikle uzay hukuku konusunda, uzayın res communis (herkese ait olan) mı yoksa res nullius (kimseye ait olmayan) mı olduğu öğretide uzun süre tartışma konusu olmuş ve res nullius olduğu görüşü ağır basmıştır. Bu konudaki bir başka örnek açık denizlerin durumudur.

Revizyonizm (revisionism)
Hem iç hem dış hem de uluslararası politika kavramıdır. Revizyonizm’den genellikle hareket, adalet ve değişiklikten yana olan politika anlaşılır. Yani var olan yapıda değişiklik isteyen politika denebilir.
Uluslararası Politika literatüründe hem genel hem de özel anlamda kullanılır. Uluslararası alanda mevcut statükoyu, varolan güç dağılımını değiştirmeye yönelik tutumlar genel olarak revizyonist politikalar olarak adlandırılır. Özel olarak da iki dünya savaşı arası dönemde başta Almanya olmak üzere I. Dünya Savaşı’nın statükosundan hoşnut olmayan İtalya ve Japonya’nın başını çektikleri revizyonist devletler grubunu nitelemekte kullanılır.

Risk Kuramı (risk theory)
Herhangi bir faaliyetten yarar sağlayan devletlerin bu faaliyetin doğurduğu tehlikelerden, risk ve zararlarından da sorumlu olacağını öngören kuram.

Rıza doktrini-Doctrine of concent
Uluslar arası hukuk kuralları ile devletlerin buna yaklaşımı konusundaki bir anlayış. Söz konusu anlayışa göre, uluslar arası sistemin bağımsız aktörleri olan devletler üzerinde otorite oluşturabilecek bir oluşum bulunmadığına göre, devletleri herhangi bir kuralla bağlayabilecek tek güç, yine kendi rızalarıdır. Yani, devletler ancak kendi açık yada zımmi rızaları ile kabul ettikleri kurallara bağlıdır.

Roma Antlaşmaları, 1957
Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile Avrupa Atom Birliği’nin (EURATOM) kuran 25 Mart 1957 tarihli Roma antlaşmaları. Bu antlaşmalar, Avrupa’nın ekonomik ve siyasal birlik kurma çabalarının bir sonucudur. 1945’i izleyen yıllarda Avrupa devletlerinin çoğu, karşılaştıkları ekonomik ve siyasal sorunların yalnızca ulusal bir çerçevede halledilemeyeceğini, bir tür uluslararası ya da uluslarüstü yetkilerle donatılmış bir kuruluşun kurulmasından yanaydılar. İşte,Avrupa devletleri aralarındaki koordinasyonu sağlamak için, Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü’nü (Nisan 1948), daha sonra bunu yetersiz görerek, Avrupa Kömür ve Çelik Birliğini kurdular (C.E.C.A). Avrupa’nın uluslarüstü bir ekonomik bütünleşmeye gitmesi konusunda yeni bir girişim Hollanda Dışişleri Bakanı Johan Willem Beyen’den geldi. Beyen, bu konuda 1953 yılında bir plan sundu. Buna “Benelux Memorandumu” adı verilmektedir. Temmuz 1955’te Federal Almanya, Belçika, Fransa, Hollanda, İtalya ve Lüksemburg’un katıldığı Messina toplantısı yapıldı. Bu toplantıda, Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile Avrupa Atom Birliği’nin (EURATOM) dayanacağı genel ilkeler saptandı ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (CECA) gibi bir ortak pazarı, ekonominin bütün alanlarına yayma kararı aldılar. Kurulacak topluluğun yöntemlerini saptamak için hükümetlerarası bir komite kuruldu. Bu kurulun hazırladığı “Spaak Raporu” (Eski Belçika Başkanı Paul Henry Spaak’ın adıyla anılmaktadır) 1956 yılının Nisan ayında hükümetlere sunuldu. Bütünleşme konusunda atacakları ilk adım gümrük duvarlarının kaldırılmasıydı. Böylece hazırlanan antlaşmalar, 25 Mart 1957 tarihinde Roma’da imzalanarak, Avrupa Ekonomik Topluluğu olarak 1 Ocak 1958 tarihinde yürürleğe girdi.
İngiltere, İngiliz Uluslar Topluluğu (Commonwealth) ile özel ilişkilerini dikkate alarak, AET ve girmedi. Ancak daha sonra, İsveç, Norveç, Danimarka, Avusturya, Portekiz ve İsviçre ile kurduğu EFTA (European Free Trade Area) cılız kalınca AET’ye girme yollarını aramaya başladı ve 1973 yılında üye oldu.

Roma Sözleşmesi-Conventions of Rome
ABnin oluşum sürecinde önemli rol oynayan 1957 ve 1980 tarihli anlaşmalar.
a-1957 Tarihli Roma Sözleşmesi:Avrupa bütünleşmesinin temelini oluşturan Avrupa Parlamenterler Meclisi (Avrupa Parlamentosu) ile Avrupa Toplulukları Adalet Divanını ve Ekonomik ve Sosyal Komiteyi kuran sözleşmedir. Roma Anlaşmasıyla birlikte 1958 de yürürlüğe girmiştir.
b-1980 tarihli Roma Sözleşmesi: Sözleşmeler Yükümlülüklerine Uygulanacak Kanun adıyla imzalanan sözleşmedir.

Rönesans
“Yeniden doğuş” anlamına gelen bir süreçtir. 15. yüzyılda başlayan bir süreç, aynı yüzyıl içinde bütün Avrupa’ya yayıldı. Bu yenilikte, Roma ve Grek başarılarının yeniden cezalandırılması istemi vardır. Rönesans şu temel anlayışlara dayanıyordu.
1) Yeryüzü ilgi çekici ve araştırılmaya değer bir yerdir,
2) İnsan güçlüdür ve bu gücüyle büyük başarılar elde edebilir,
3) İnsanın sürekli faal olması şerefli bir şeydir ve
4) Gerçek güzeldir.
Bu anlayışlara bağlı olarak da yaşadığımız dünya o kadar ilgi çekici bir yerdir ki, başka dünyaları düşünmenin hiçbir anlamı yoktur anlayışı hakimdir.
Rönesans döneminin yaratıcılığının esas yürütücü gücü tüccarlardır. Bunlar en karlı ticaretin hangi alanda olduğunu araştırdılar ve bu yoldan sağladıkları zenginlikleri sanat ve endüstri yeniliklerine yatırdılar. Rönesans; Floransa, Venedik, İngiltere, Portekiz, Hollanda gibi küçük kent-devletlerinde ya da metropollerde doğmuştur.

Ruhr Sorunu
Almanya ile Fransa arasında tartışma konusu olan bir bölge sorunu. I. Dünya Savaşı’ndan sonra Fransa, Almanya ile fizik garantiler peşinde koşuyor, tamirat borcu konusunda ısrar ediyordu. Kendini daha güvenli bir konuma getirmek için Almanya’yı “çevreleme politikası” uyguluyordu. Almanya ise Alsace-Lorrene bölgesinin Fransa’ya verilmesi ile demir cevheri ihtiyacını ithalat ile karşılamaya başladı. Endüstri bölgesi olan Ruhr’da yeni demir ve çelik işletmelerinin kurulmasını sağlamaya ve maden kömürü işletmeciliğini modernleştirmeye girişti. Almanya’nın Fransa’ya olan tamirat borcunun ödenmesinde aksaklık çıkmaya başlayınca, Fransa 1921 yılında Düsseldorf, Duisburg ve Ruhrort’u işgal etti. Ödemedeki aksaklığın devam ettiğini görünce, tamirat borcunu kendisi toplamak için Ocak 1923’te Ruhr bölgesini işgal etti. Ruhr bölgesini kendisi işletecek ve elde ettiği geliri de tamirat borcundan düşecekti. Daha sonra ortaya çıkacak olan “Dawes Planı” ile Almanya’nın tamirat borcu taksitlere bölündü ve nihayet işgal 1925 yılında sona erdi.

Rus Devrimi
Mart 1917’de Rusya’da Çarlık rejimine son verilmesinden sonra Kasım 1917’de başlayan değişim. 1800’lerin sonlarında Avrupa’da toplum içindeki sınıflar arasında siyasal dengenin sağlanması çabaları, uzlaşmalar yoluyla bir ölçüde başarılı olmuşsa da, iki grup bu çaba ve arayışların dışında kalmıştı. Bunlardan birincisi; Batı eğitimi görmüş, bulunduğu ortama yabancılaşan Doğu Avrupa’nın okumuş kitlesiydi. Toplumdan soyutlanma ve ondan uzak kalma, Rusya gibi imparatorluklarda oluşmakta bulunan devrim potansiyelini artırmaktaydı. İkincisi, orta sınıfın siyasal önderliğini kabul etmeyen fabrika işçileri. Fransız devrimin etkisi ile 1825 Aralık ayında çıkan Dekamberist ayaklanması Rusya’da büyük yankı uyandırmıştı. Ayaklanma bastırılmıştı. Fakat işçilerin kurtarıcısı olarak gözüken Marksizm teorilerinin yayılmasına engel olunamamıştı. Keza, aydınlarda da bu gibi fikirler yayılmış, varolan otokratik düzenin yıkılması için mücadele veriyorlardı. Rusya’nın beşte dördünü oluşturan köylüler, toprak sahiplerinin kölesi durumunda idiler. 5 Mart 1861 tarihinde çıkarılan “Kurtuluş Kanunu” ile serflik kurumu kaldırılmış ve ortaya bir işçi sınıfı çıkmıştır. Köylüye yapılan toprak dağıtımındaki bozukluk köylü halkını tedirgin etmiş, onların çeşitli hareketlere girişmelerine sebep olmuştur. 1870’lerde ortaya çıkan bu hareketlerden biri “Narodnik” ve “Narodniçestro” hareketidir. Bu hareket hükümetin baskısından dolayı başarı kazanamadı ve 1881 yılında Rus Çarı II. Aleksandr’ın öldürülmesi üzerine, bu “Halkçı Hareket” taraftarları ülkeyi terketti. 19. yüzyılda başgösteren yoksulluk, halkın grevler düzenlemesine neden olmuş, bunun sonucu olarak da sendikacılık faaliyetleri artmıştır. Bu ortamda Marksist örgütler arttı. 1895 yılında Vladimir İlyiç Ulyanov (Lenin) tarafından Marksist nitelikte “İşçi Sınıfının Kurtuluşu için Mücadele Birliği” ve daha sonra 1898 yılında “Sosyal Demokrat İşçi Partisi” kuruldu. Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nin 1903 yılında yaptığı kongresinde Rusya’da Marksist devrimin gerçekleştirilmesi ve bunun için de partinin nasıl bir nitelik kazanacağı sorunu, partide görüş ayrılığına sebep oldular. Sonraları bu parti Lenin’in önderliğini yaptığı Bolşevik ve Menşevik olmak üzere ikiye ayrıldı. Bolşevikler, küçük ve devrimci bir elitin denetiminde sıkı bir parti kurmak isterken, Menşevikler daha geniş ve katılmaya açık bir örgüt kurmak istiyorlardı. Menşevikler’den Trotsky’nin önderliğinde 1905 yılında Petersburg’da bir ayaklanma oldu. Moskova ve Peterburg’da “İşçi Sovyetleri” kuruldu. Ayaklanma bastırıldıysa da, Çar II. Nikola bazı haklar vermeyi ve Rus Meclisi Duma’yı açmayı uygun gördü ve bir seçim yasası çıkartıldı. Bu durumu etkileyen olaylar yanında, Rusya’nın yenilgisi ile sonuçlanan Rus-Japon savaşı da sayılabilir.
1917 yılına gelindiğinde Rusya’da vergi sistemi iflas etmiş durumdaydı. Savaş harcamaları, erimekte olan altın rezerveleri ve dış borçlar ile karşılanmaktaydı ve Rus halkının tek seçeneği Çarlık rejimine karşı gelmekti. Ülkenin savaşta da olması durumu gerginleştirdi. Bu ortamda 8 Mart 1917 tarihinde Petersburg’da başlayan gösteri ve grevler genel ayaklanmaya dönüştü. 12 Mart 1917 tarihinde Petersburg’da “İşçilerin ve Askerlerin Sovyet”i kuruldu. Üç yıldır aç, silahsız ve bıkkın bir biçimde savaşı sürdüren ordu Çar’ın yanında yer almadı ve devrimci hareketin üzerine yürümedi. Yapılan devrim iki aşamalıydı. Mart 1917’deki birinci aşamada, Sovyet yetkilileri ile Duma temsilcileri arasında yapılan görüşmeler sonucu Çarlık rejimine son verilmiş ve liberal görüşlü Prens Lvov’un başkanlığından Bolşevikler hariç hemen hemen bütün siyasal eğilimli partilerin katıldığı bir koolisyon hükümeti kurulmuştur. Kurulan hükümetin beklenen barışı sağlayamaması, toprak reformunu gerçekleştirememesi, işçilerin sorunlarına eğilememesi ve ekmeğe ihtiyacı olan halkın isteklerini gerçekleştirememesi koalisyonun başarısızlığını göstermiştir. Bunun sonucu Bolşeviklerin halktaki desteğinin artmasına oldu.
Devrimin ikinci aşamasında, Lenin’in önderliğindeki Bolşevikler, hemen hemen tek kurşun bile atmadan 7 Kasım 1917 tarihinde yönetimi ele geçirdiler. Ordu bunların yanında yer aldı. Böylece Rusya’da Bolşevik Devrimi gerçekleşti.

Rus-Japon Savaşı, 1904-1905
Rusya ve Japonya arasında sürdürülen ve tarihte en önemli ve uzun vadeli sonuçlar yaratmış bir savaştır. 1902 yılına gelindiğinde Japonya İngiltere ile ittifak kurmuş, doğal yayılma alanı olarak gördüğü Mançurya ve Kore üzerinde var olan Rus etkisini ortadan kaldırmak için bölgeye, göz dikmişti. Rusya ile yapmak istediği savaşın hazırlıklarını yapıyordu. 1904 yılında bir bahane ile Port Arthur limanına bir baskın yaparak, Rusya ile savaşa girmiş ve bir buçuk yıl sürecek olan savaşta hem denizde hem karada Rusya’yı yenilgiye uğramıştır. Savaşın Avrupa’ya sıçramaması için, işe karışmayan Avrupa devletleri savaşın Uzakdoğu ile sınırlı kalmasını istemişlerdi. Pasifikte sömürgeci durumu gelen ABD Japonya’nın güçlenmesi karşısında elinde bulundurduğu adaları tehlikeli duruma düşürmemek için, Rusya’nın yardımına yetişti. O zaman ABD devlet başkanı olan Theodore Roosevelt, arabuluculuğa soyunarak, tarafların Portsmouth Barış Konferansı’na katılmalarını sağladı. Yapılan antlaşmaya göre, Port Arthur ile Sakhalin adası Japonya’ya verilecek, Ruslar Mançurya’dan askerlerini çekecek ve buradaki demir ayrıcalıklarını da Japonya’ya devredecekti.
Rus-Japon savaşı uzun vadeli sonuçlar yarattı:
a) Savaştan galip çıkan Japonya’nın tıpkı Batılılar gibi emparyalist bir devlet olarak ortaya çıkması.
b) Rusya’nın Uzakdoğu’da başarısız olmasıyla, dikkatlerini Balkanlar’a yöneltmesi. Bunun sonucu olarak da, I. Dünya Savaşı’nın başlaması.
c) Çarlık hükümetinin başarısızlığa uğraması, savaşın yarattığı sıkıntılar, halkın tepkisine yol açtı ve 1971 yılında yapılacak olan Rus Devriminin kapısını araladı.

(s)

Saar Plebisiti, 1935
Saar bölgesine ilişkin halkoylaması. 28 Haziran 1919 tarihinde Almanya ile yapılan Versailles Barış Antlaşması “Saar” bölgesini Fransa’ya bıraktı. Ancak bu bölgede 15 yıl sonra plebisit yapılacak, ve hangi devlete bağlanacağı kesin olarak o zaman kararlaştırılacaktı. 13 Ocak 1935 tarihinde plebisit yapıldı ve 539.000 Saarlı’dan 477.000’i Almanya ile birleşme lehinde oy kullanınca 1 Mart 1935’de “Saar” bölgesi Almanya’ya teslim edildi.

Sahipsiz Ülke (no man’s land)
Sahipsiz ülke kavramı; hiçbir devletin egemenliği altında olmayan bir ülkeyi belirtmektedir. Bu kavram ile asıl kastedilen üzerinde bir topluluğun yaşamadığı ülke olmakla birlikte, Avrupalı devletlerin sömürgeci çıkarlarına ve anlayışlarına bağlı olarak, tarihte Avrupa uygarlığına bağlı olmayan toplulukların yerleştirdiği birçok ülkenin de sahipsiz ülke kavramı içinde değerlendirildiği gözlenmektedir. Bu tür yerli topluluklarının üzerinde yaşadığı ülkelerin “sahipsiz ülke” kabul edilmesinde Avrupalı devletlerin başvurduğu uluslararası hukuk ölçütü sözkonusu ülkeninbir devletin egemenliği altında bulunmaması olmuştur. Ancak U.A.D.’nin Batı Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danışma görüşünde de kabul ettiği gibi ne kadar ilkel olursa olsunlar insan topluluklarının birçoğu asgari bir siyasal ve toplumsal örgütlenmeye sahip bulunmaktadır. Bu durumda anılan ülkeler üzerindeki yerel toplulukların örgütlenmesinin bir devlet örgütlenmesi düzeyinde olup olmadığının değerlendirilmesi geçmişte Avrupalı devletlerin çıkarlarına dayanan subjektif görüşler çerçevesinde yapıldığından Avrupa tipi bir örgütlenme modeline sahip bulunmayan bir takımbelirli düzeydeki uygarlıklara sahip yerli toplulukların yaşadığı ülkelerin de “sahipsiz ülke” olarak kabul edildiği birçok örneğe rastlanmaktadır. Bununla birlikte, bugün uygulanan uluslararası hukukta geçerli olan görüş siyasal ve toplumsal bir örgüte sahip olan ülkelerin sahipsiz ülke olarak kabul edilemeyeceklerdir.

Saint Germain Barış Antlaşması, 1919
I. Dünya Savaşı sonunda iki dünya savaşı arasındaki dönemin özelliklerini belirleyecek olan Paris Barış Konferansında, bir yenik devlet olarak Avusturya’ya imzalattırılan antlaşmadır. Antlaşma 10 Eylül 1919 tarihinde imzalanmıştır. Buna göre, Avusturya, Macaristan, Çekoslovakya ile Yugoslavya’nın bağımsızlıklarını tanıyacaktı. Önemli toprak parçaları olan Galiçya Polonya’ya; Hırvatistan; Yugoslavya’ya; Tirol ve Tireste İtalya’ya ve Bukovina Romanya’ya bırakılıyordu. Avusturya’ya, Almanya’ya olduğu gibi, kısıtlayıcı askeri hükümler getirildi ve tamirat borcu yüklendi. Böylece Avusturya’dan zorunlu askerlik kaldırılacak ve ordu 30.000 kişiye indirilecekti.

Saint Jean De Maurienne Antlaşması, 1917
I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, itilaf devletlerinin (İngiltere, Fransa ve İtalya) Osmanlı devletinin yıkılması durumunda ortaya çıkacak olan “toprak mirası”nı nasıl paylaşacaklarını belirleyen antlaşmalardan biri. Antlaşma Nisan 1917 tarihinde yapıldı. Buna göre, Fransa’ya Adana; İtalya’ya ise İzmir-Kayseri-Mersin üçgeni arasında bulunan güneybatı Anadolu bölgesi veriliyordu. Antlaşma, 18 Ağustos-26 Eylül 1917 tarihleri arasında üç devlet tarafından onaylandı.

Salam Politikası (salami policy)
Diplomasi ve milletlerarası ilişkilerde sözü geçen bir politika tarzıdır ve bir konunun sabırla ve metodik bir şekilde ağır ağır işlenerek, parça parça gerçekleştirmelerle sonuca varılmasını amaçlayan bir tutumu belirler. Bu deyim, bütün bir salamı bir kerede yutmak mümkün olmamakla beraber, dilimler halinde yavaş yavaş yemenin daha kolay gerçekleşmesi gerçeğinden esinlenilerek konmuştur. Örneğin, Kıbrıs’ta Makarios Türk toplumuna karşı bu politikayı benimsemiştir ve sürdürmekteydi. Böylece, birden ENOSİS’i gerçekleştirmenin zorluğu karşısında, Türklerin haklarını kısıtlamak, ekonomik olarak çökertmek, onları Adadan kaçırmak, ağır ağır Ada’yı ENOSİS’e doğru götürmekteydi. Zaten, çabuk ve birden ENOSİS isteyen EOKA’cılarla arasında bu yüzden anlaşmazlık çıkmıştı ve onlar tarafından devrilmesi ile başlayan olaylar Türkiye’nin barış harekatına yol açmıştır. Böylece bu durum tamamen değişerek Makarios’un salam politikası da iflas etmiştir.

Saldırı (attack)
Uluslararası ilişkilerde bir devletin herhangi bir kışkırtma olmaksızın bir başka devletin toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını çiğnemesi. Bir çatışma sona erdikten sonra cezalandırılacak ya da tazminata mahkum edilecek tarafın belirlenebilmesi açısından Uluslararası Hukuk’ta saldırı terimi, savunma zorunluluğu, uluslararası bir yetki ya da topraklarına girilen ülkenin onayı olmaksızın bir biçimde askeri güç kullanma biçiminde tanımlanmıştır.SSCB’nin Doğu Avrupa’lı müttefikleri ile beraber 1968’de Çekoslovakya’yı işgali buna örnek gösterilebilir.

Saldırgan uygulama ve politikalar-Agressive practices
Bir ülkenin bir başka ülkeye karşı giriştiği yasal olmayan eylem türü. Militarist eylemler dışında, hangi tür eylemlerin saldırgan davranış olduğu konusunda tam bir görüş birliği yoktur. Genel kural, karşı tarafın egemenlik hakkını ihlal edici her türlü eylemin saldırganlık olarak kabul edilmesi biçimindedir.

Salt çoğunluk-Absolute majority
Oylamaya katılmış olan kişilerin yarıdan bir fazlası ve yukarısının oluşturmuş olduğu çoğunluk durumu.

Samimi Anlaşma (Entente Cordiale), 1904
Fransa ile İngiltere arasında Nisan 1904’te imzalanan anlaşma. 1900’lere gelindiğinde denge Fransa’nın aleyhine döndü. İngiltere sömürge elde etme savaşlarında Fransa’yı yenilgiye uğrattı. Denizaşırı çatışmalarda Fransa’nın Avrupa’daki durumu zayıfladı. Almanya’nın deniz silahlarında İngiltere ile arayı kapatmaya başladığı anlaşılınca, sömürge yollarının korunmasında rekabete tahammülü olmayan İngiltere, 1902’de Japonya’yla imzaladığı İngiliz-Japon ittifakına bağlı olarak Uzakdoğudan çıkması muhtemel bir Rus-Japon savaşında, 1894 ittifakına göre Fransa Rusya’ya yardım ederse, Fransa’ya karşıt bir kamp içinde yeralmak istemedi. Avrupa ülkeleri arasında silahlanma yarışı başlamış ve Üçlü İtilaf Devletleri hızla silahlanmaya yönelmişlerdi. Balkanlar’da barış hızla bozulmaktaydı ve bunun da büyük bir savaşa yolaçabileceği her iki devletce de anlaşılmıştı. Sonuç olarak İngiltere ve Fransa, yakınlaşmaya zemin oluşturması için sömürge konularını bu anlaşmaya çözüme bağladılar.
Bu anlaşmaya göre, Fransa Fas’ın siyasal statüsünü değiştirmeme sözü veriyor, topraklarına katmama yükümlülüğü altına giriyor; buna karşılık İngiltere Fransa’yı Fas’ta ekonomik, mali ve askeri yenilikler yapabilme noktasında serbest bırakıyordu. İngiltere de Mısır’ın siyasal statüsünü değiştirmeyecek, Fransa da İngiltere’nin 1882’de işgal ettiği Mısır’dan çıkmasını istemekten vazgeçecekti. Bu anlaşmayla aynı zamanda Üçlü İtilaf’ın ikinci kanadı ortaya çıkmış oldu.

San Fransisco Konferansı, 1945
Birleşmiş Milletler Örgütü’nün kurulması ile sonuçlanan uluslararası konferans (25-26 Nisan 1945) II. Dünya Savaşı’nın sonuna doğru Müttefikler uluslararası bir örgütün kurulması çabalarını yoğunlaştırmışlardı. Bu örgütün temel ilkeleri, 1944 yılında toplanan Dumbarton Oaks Konferansında ortaya atılmıştı. San Fransisco Konferansına Müttefiklerin siyasal amaçlarını ele alan Birleşmiş Milletler Bildirisini imzalamış kırk altı ülke ile Mihver devletlerine karşı savaşmış yirmi ülkenin temsilcisi katılmıştır. Konferansta büyük ve küçük devletler arasında çeşitli anlaşmazlıklar çıktı. Dumbarton Oaks ilkelerine göre kurulacak örgüt büyük devletlere geniş yetkiler veriliyordu. Konferans’ın çoğunluğunu oluşturan küçük devletlerin istekleri şunlardı: örgütün bütün ülkelerin eşitlik ilkesi çevresinde temsil edildiği Genel Kurul’un yetkilerinin genişletilmesi, uluslararası Adalet Divanı’nın yetkilerinin genişletilmesi, kurulacak örgüt ile ilgili olarak işleme alınacak anlaşmayı yorumlama yetkisinin Genel Kurul ya da Adalet Divanı’na verilmesi, büyük devletlerin “veto” yetkisinin sınırlandırılması. Küçük devletlerin isteklerinden çok azı gerçekleşmiştir. Konferansın savaşın devam ettiği bir ortamda yapılması ve Mihver Devletlerine karşı yürütülen mücadelede büyük devletlerin önemi, onların isteklerinin kabul edilmesini kolaylaştırmıştır. Konferans 26 Haziran’da elli ülkenin BM Antlaşmasını imzalanması ile sonuçlanmıştır.

San Remo Konferansı, 1920
I. Dünya savaşından sonra Ortadoğu üzerindeki barış konferansı. 24 Nisan 1920’de San Remo’da açıldı ve burada Avrupa devletleri dağıtılacak “Mandat”lar üzerinde anlaşmaya vardılar. Suriye’de Fransız, Irak ile Filistin’de ise İngiliz “Mandat”ını kuran antlaşmaya Balfour Deklarasyonu da dahil edildi. Böylece yapılan anlaşmalar her yönüyle, self determination ilkesine aykırı hale geldi. Konferans, ayrıca Mezopotamya’nın petrol kaynakları sorununu da çözdü. Musul, Fransız etki alanından İngiliz etki alanına geçirildi ve petrol gelirlerinden Fransa’ya da pay ayrılacağı kabul edildi. Suriye, Mezopotamya ve Filistinli Araplar, San Remo’nun kurduğu bu yabancı yönetimine karşı çıktılar ve düzenlemeyi Wilson ilkelerinin açık bir ihlali olarak değerlendirdiler.

Sapma eşikleri-Deviation Threshold
Avrupa para sisteminde bir üye ülkenin parasının değerinin EURO karşısındaki sapmasında Merkez Bankası nın piyasaya müdahale edeceği noktadır. Bu nokta, artı ve eksi yönlerde yüzde 2,25 olan sapma marjının yüzde 75 olarak hesaplanmıştır.

Savaş (war)
Devlet ya da ulus gibi siyasal birimler arasında genellikle açık ve ilan edilmiş olarak yürütülen ve devletler hukukunca düzenlenmiş kurallar uyarınca yapılan silahlı mücadele. Savaşta amaç rakiplerin birbirlerine iradelerini kabul ettirmeleridir. Bir devletin diğerine karşı girişmiş olduğu tek taraflı zorlamalar diğer devlet tarafından aynı şekilde karşılanmadıkça savaş sayılmaz. Çatışmanın savaş haline alabilmesi için devletler arasında cereyan etmesi gerekmektedir. Bir devletin silahlı kuvvetleri ile silahlı fertler arasındaki çatışmalar, asilere ve deniz haydutlarına karşı girişilen hareketler savaş kabul edilmemektedir.
Savaş devletler hukuku kurallarına uygun olarak gerçekleştirilmek durumundadır. Savaş halinin başlamasından itibaren sonuna kadar savaş devletlerle ilişkilerde savaş hukuku kuralları, savaşan devletlerle tarafsız devletler arasında ise tarafsızlık hukuku kuralları uygulanır.
Savaş hakkı klasik devletler hukukuna göre egemen devletlerin başta gelen haklarından biridir. Ancak önce 1928 Briand-Kellog Paktı, daha sonra 1945 BM. Antlaşması ile savaş hukuken uluslararası suç kabul edilmiştir.

Savaş Durumu (state of war)
Uluslararası hukukta savaşın ilan edilmesinden itibaren başlayan hukuki durum. Ülkeler arasında çarpışmaların başlamasıyla ortaya çıkan bu durumda taraflar arasında diplomatik ilişkiler otomatik olarak kesilir ve devletler arasında daha önceden imzalanmış birçok antlaşma hükümsüz kalır ya da bunların fiilen uygulanma olanağı ortadan kalkar. Uluslararası hukuk kuralları savaş hali durumunda da savaşılan devletin can ve mal güvenliğine saygı gösterilmesini gerektirmektedir. Bununla beraber uygulamada genellikle bu kesimlerin mağdur olmaları kaçınılmaz olmaktadır.

Savaş sebebi-Casus belli
Bir devletin diğeri ile savaş haline geçeceği durumun hukuksal bildirimi. Devletler, aralarında çıkabilecek herhangi bir tutum veya olayı protesto edebilir ve ültimatom verebilirler. Bunu yaparken casus belli saydığını açıklarsa, durumun ciddiyetini karşı tarafa bildirmiş ve söz konusu tutumun savaşa yol açacağını deklare etmiş olur. Devletler özellikle kriz zamanlarında kendilerine yönelik girişilecek hangi tür eylem ve davranışların casus belli sayılacağını ilan ederler.
Diplomasi dilinde ve uluslararası hukukta devletler arasındaki ilişkilerin kesilmesine ve savaş çıkmasına neden olabilecek her türlü eylem ve işleme verilen ad. Bir devletin başka bir devletin davranışlarını kendisi için tehlikeli bularak casus belli olarak nitelemesi, aykırı biçimlerinin en kesin ve ağırıdır. Örneğin Almanya I. Dünya Savaşı öncesinde Fransa ile Rusya arasında iki ateş arasında kalmamak ve Schlieffen Planını uygulayabilmek için Rusya’nın seferberlik ilanını casus belli kabul etmiştir.
Casus belli oluşturan durumlar bir ittifak antlaşmasında öngörüldüğünde, casus belli’nin bir türü olan “casus foederis”ten söz edilir.

Savaş ilanı-Declaration of war
Bir ülkenin, başka bir ülkeye, aralarındaki barış ilişkilerinin sona erdiğinin ve savaş halinin başladığını resmen bildirmesi. 1907 Lahey Anlaşması uyarınca, savaşı başlatacak olan bir ülke, bu tür çatışma eylemine girişmeden önce her hangi bir yanlış anlamaya ve muğlaklığa izin vermeyecek biçimde karşı tarafa saldıracağını bildirmek zorundadır. İlgili ülkelere de ulaştırılacak olan bu bildiride, böyle bir adımın atılmasını gerektiren sebepler de zikredilir. Devletlerden birinin savaş ilanında bulunduğu andan İtibaren savaş hali başlamış kabul edilir. Ancak diplomaside uygulanan genel teamül, devletin savaş ilanına girişmeden önce, istemlerini bir ultimatomla karşı tarafa iletmeleri ve arabulucuların devreye girerek soruna çözüm bulmaları için son bir şans verme şeklindedir.

Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması (SEİA)
Türkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleşik Devletleri arasında 11 Aralık 1980 tarihinde yürürlüğe giren, beş yıllık süreler ile yenilenen antlaşma. Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması’nın ilki 3 Temmuz 1969 tarihinde gizli olarak imzalandı. 1974 Kıbrıs Barış Harekatı sonrasında, A.B.D. söz konusu antlaşma hükümlerine aykırı olarak Şubat 1975 tarihinde Türkiye’ye silah ambargosu uygulamaya başladı. Bunun üzerine antlaşma gizliliğini yitirdi ve Türkiye-Amerika’nın üslerini kapattı. Amerikan ambargosunun Eylül 1978’de kaldırılması ile başlayan görüşmeler sonucunda 29 Mart 1980’de Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması imzalandı. Hükümetleri açıklanmayan antlaşmanın süresi dolduğunda, Amerikan yönetiminin antlaşma hükümlerini yerine getirmemesi, silah için verdiği kredilerin faizlerini düşürmemesi, Kıbrıs konusunda lobilerin etkisinde kalması gibi nedenlerle antlaşma yeniden ele alındı. A.B.D. Dışişleri Bakanı George Schultz’un 16 Mart 1987 tarihli bir mektupla, Türk silahlı kuvvetlerinin güçlenmesine yardım edileceğini, terörizm ile mücadelede Türkiye ile işbirliği yapılacağını, Türk Silahlı Kuvvetlerinin modernizasyonu için gayret gösterileceğini, Ortak Savunma Sanayi Yürütme Komitesi’nin düzenli olarak toplanacağını, iki ülke arasında karşılıklı ticaretin teşvik edileceğini bildirmesi üzerine, Türkiye Dışişleri Bakanı Vahit Halefoğlu’nun mutabakat mektubu ile antlaşma 1990 yılı sonuna kadar uzatıldı. Fesih söz konusu olmadığı için antlaşmanın yürürlüğü devam etmektedir.

Savunma politikası-Defence policy
Bir ülkenin, ulusal güvenlik ve tehdit değerlendirmeleri çerçevesinde oluşturduğu ülke savunma stratejileri bütünü.

Savunma Kabiliyeti inisiyatifi-Defense Capability Initiative
NATO’nun 1999 yılında Washington’da gerçekleştirdiği zirvede alınan ve NATO imkanlarının Avrupa Ordusu tarafından kullanılmasına imkan veren stratejik karar. Avrupanın bağımsız bir ordu kurma planları nedeniyle Avrupalı müttefikleri ile arasında önemli pürüzler olan Amerikan yönetimi, Avrupayya kuracağı yeni orduda NATOimkan ve yeteneklerini kullanma imkanı sağlayarak NATO içinde çift başlılığı bu sayede önlemeyi amaçlamıştır.

Schengen Antlaşması, 1990
Avrupa Topluluğu üyesi beş ülke arasında, sınır kapılarındaki polis ve gümrük kontrollerini 1 Ocak 1992’de bütünüyle ortadan kaldırmayı amaçlayan antlaşma. Fransa, Almanya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasında Haziran 1990’da imzalanan antlaşmaya göre, Topluluk üyesi olmayan yabancıların “Schengen Alanı” adı verilen bu beş ülkeye girişlerinde çeşitli şartlar aranacaktır. Bu antlaşma, Avrupa’nın siyasi birliği doğrultusunda önemli bir adımdır. İtalya, sınır kontrollerinin yeterince sağlam olmadığı gerekçesiyle bu alan içine sokulmamıştır. Danimarka bu antlaşmaya siyasal nedenlerle katılmazken, İrlanda, Yunanistan ve İngiltere coğrafi nedenlerle bu antlaşmaya uygun olmayan ülkeler olarak değerlendirildiler. Almanya’nın birleşmesiyle Doğu Almanya da doğal olarak bu alanın içine girdi. Haziran 1991’de İspanya, Portekiz ve İtalya bu antlaşmaya katıldılar.

Schuman Planı, 1950
9 Mayıs 1950’de Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman’ın Batı Almanya ve Fransa’da çelik ve kömür üretimini denetleyecek tek bir organ oluşturması ve bu ortaklığın diğer Avrupa ülkelerinin üyeliğine ve Birleşmiş Milletlerin işbirliğine de açık tutulması konusunda önerdiği plan. Robert Schuman, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nu kuran ve “Avrupa Birleşik Devletleri”nin kurulması konusunda çaba göstermiş bir kişidir. Robert Schuman’ın önerisi Fransız hükümeti tarafından “Avrupa’nın birleşmesi konusunda atılan ciddi bir adım” olarak değerlendirildi.
Dokuz ay süren uzun müzakerelerden sonra, “Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu” kurulması konusunda ortaya atılan tasarı (Schuman Planı) Batı Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg ve İtalya Dışişleri Bakanlarının katıldığı Paris konferansında kabul edildi (18 Nisan 1951).
Yapılan antlaşmaya göre, üye ülkeler arasında kömür ve çeliğin dolaşımında var olan bütün sınırlamalar kaldırılacak, üretim ve fiyatların kontrol altına alınması için, önlemler alınacaktı.
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun ilk başkanı, Fransız ekonomi uzmanı ve diplomat olan Jean Monnet’ti.
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu 1958 Roma Antlaşmasıyla, “Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu”na (EURATOM) dönüştü.

Seferberlik (mobilization)
Bir ülkenin silahlı kuvvetlerini, ekonomisini, yönetimini topyekün savaşa hazır hale getirme durumu. Savaş hazırlık ve tedbirlerinin tamamı. Seferberlik ilanı genellikle taraflar arasında diplomatik ilişkiden bir sonuç alınmaması veya alınamayacağının anlaşılması ve ilgili taraflardan bir ya da birkaçının amacına ulaşmak için güç kullanmaya niyetli gözüktüğü bir duruma işaret eder. Bununla beraber bir ülke tamamen karşı tarafa baskı uygulamak amacı ile de seferberlik ilan edebilir. Seferberlik durumunun önemine göre kısmi veya genel nitelikte olabilir.

Self Determinasyon (self determination)
Ulusların geleceklerini kendilerinin tayin etmeleri ilkesi. Klasik anlamda ulusların kendi geleceklerini belirlemesi kavramı bir ulus ya da yabancı bir güce bağımlı olmadan ayrı bir devlet halinde örgütlenebilmesi anlaşılmaktadır. Kökü bakımından Fransız İhtilali sırasında 1795 tarihinde yayınlanan insan ve vatandaş hakları demecine dek gitmektedir. Bu tarihten I. Dünya savaşına değin geçen süre içinde bu ülke aynı ulustan olan halkın bağımsız bir devlet kurma hakkını ifade eder. I. Dünya savaşı sonunda ABD başkanı Wilson yayınladığı 14. noktasının sonuncusunda ulusların geleceklerini kendilerinin tayin etmelerinden bahsetmekteydi. Ancak Wilson’un bu ilkesinin tüm ülkelere uygulanması için yaptığı girişimler başarısız olmuştur. Sadece savaştan yenilgi ile çıkan devletlere kısmen uygulanabilmiştir. II. Dünya savaşından sonra özellikle sömürge altındaki ülkelerin bağımsızlık istekleri ile başlayan ulusçuluk hareketleri, ulusların kendi kaderlerini tayin etmeleri ilkesini yeniden ön plana çıkarmıştır. Bu sorunların en çok tartışıldığı BM organlarında bu ilke modern siyasal dilin en çok kullanılan sözcüklerinden biri olmuştur.

Serbest Bölge (free zone)
Ülke sınırları içinde ancak gümrük sınırları dışında kalan bölge. Serbest bölgenin sınırları kesin olarak belirlenmiştir. Bulunduğu ülkenin dış ticaret, gümrük ve mali düzenlemelerinin kısmen ya da bütünüyle uygulanmadığı bu alanlara mal ve hizmetler gümrüksüz girebilir. Ancak sınırlarda mal ve hizmet giriş-çıkışları sıkı denetime tabidir. Serbest bölgeler faaliyetin niteliğine göre serbest ticaretbölgesi, serbest bankacılık alanı gibi gruplara ayrılır. Serbest bölgeye üye olan her ülke dışarıya karşı kendi gümrük sistemlerini uygularlar. Serbest bölgeye gümrüksüz olarak giren mallar burada bekletilebilir, depolanabilir ve işlenebilir. Bu nedenle serbest bölgelerde önemli sanayi işletmeleri ve yükleme, boşaltma, ambalajlama tesisleri kurulur.

Sessiz Diplomasi (silent diplomacy)
Bir diplomasi türü. Günümüzde devletlerarası ilişkileri kolaylaştırıcı bir zemin hazırlayan en iyi örnek Birleşmiş Milletler Örgütü’dür. Örgüt çerçevesinde sessiz diplomasi odaklarından birisi Genel Sekreterliktir. BM Genel Sekreteri üye devletlere ilişkin çeşitli sorunların çözümü için, bu devletlerin başkentlerini gezerek, onların çeşitli düzeylerdeki yetkilileri ile görüşmeler yaparak “sessizce” yoğun bir diplomatik faaliyet sürdürmektedirler. Sessiz diplomasinin bir başka zemini de “başta BM ve ona bağlı kuruluşların merkezleri olmak üzere çeşitli uluslararası kuruluşların merkezlerinde faaliyet gösteren, sürekli misyonlardır
Bu merkezleri, mali güçleri her ülkede diplomatik temsilcilik açmaya yeterli olmayan küçük ülkelerin birbirleri ile ilişki kurabilmeleri için uygun ortam hazırlamaktadır. Bu merkezler ayrıca, BM içerisinde yer alan çeşitli grupları oluşturan devletlerin kendi içlerinde yaptıkları grup toplantıları açısından da sessiz diplomasi ile bir zemin oluşturmaktadır.

Senet-Act
Devletler arası ilişkilerde imzalanan bir anlaşma türü. Senet olarak isimlendirilen belgeler genel hükümler içermekte ve çok taraflı anlaşmaları ifade etmektedirler. Son senet ise, uluslararası bir konferansta kabul edilen hükümleri ve katılımcıları sayan anlaşma niteliğindeki belgedir.

Sevres Barış Antlaşması, 1920
I.Dünya Savaşından sonra galip devletlerle İstanbul’daki Osmanlı hükümeti arasında 10 Ağustos 1920 tarihinde imzalanan bir barış antlaşmasıdır. Sevres, galiplerle öteki Avrupa devletleri arasındaki antlaşmalardan çok daha ağırdır. Sevres sadece eski, köhne ve yenilmiş bir imparatorluğu parçalayan bir antllaşma değildir. Sevres, yalnız Türklere bağımsız yaşama hakkını tanımayan bir antlaşma da değildir. Sevres Türkler’e “yaşama hakkını” tanımayan bir barış antlaşmasıdır.
Sevres Antlaşmasına göre, Osmanlı devletinin Rumeli sınırı bugünkü İstanbul ilinin sınırına getiriliyor ve böylece “Türklerin Avrupa’dan atılması” ile ilgili yüzyıllık Avrupa amacı gerçekleşiyordu. B. Anadolu Yunanistan’a; güneyde Mardin, Urfa, Antep ve Amonos dağları Fransa’ya veriliyordu. Doğuda Beyazıt, Van, Muş, Bitlis ve Erzincan’ı içine alan bir Ermenistan, Irak ve Suriye arasında kalan bölgede Kürdistan kuruluyordu. Irak İngiltere’ye bırakılıyordu. İstanbul uluslararası bir kent olacak ve Boğazlarda donanması, ordusu ve bütçesi olan bir Boğazlar Komisyonu kurulacaktı. Bütün bunların dışında Osmanlı devletinin askeri gücü de kolluk kuvvetleriyle sınırlandırılıyordu. Kısaca, Osmanlı devleti İtilaf devletlerinin ortak bir sömürgesi haline getiriliyordu.

Sığınma (asylum)
Uluslararası hukukta yurttaşı olduğu devletten cezai kovuşturma, mahkumiyet ya da siyasal baskı nedeniyle kaçan kişilere başka bir devletçe tanınan koruma. Her devletin kendi yasalarına ve özel sözleşmelerine göre düzenlediğisığınma hakkı daha çok siyasal nitelikli suçlarda tanınır. Devlet başkanına suikast, savaşta düşmanla işbirliği yapılması, savaş ya da insanlık suçu işlenmesi gibi durumlarda genellikle iltica, yabancı savaş ve ticaret gemilerine başvurarak koruma isteme, diplomatik sığınma olarak anılır. Bu durumda kişiye sığınma hakkı kişinin ayrılmak istediği ülke topraklarında verilir. Elçilik ya da diplomatik temsilciliklerde verilen sığınma hakkı çoğu kez tartışmalara yol açar.

Sığınmacı (refugee)
Vatandaşı bulunduğu ülkede uğradığı baskılar yüzünden ve maydana gelen siyasi olaylar nedeni ile iradesi dışında ülkesinden ayrılmak zorunda kalan ve vatandaşı bulunduğu ülkenin korumasını yitiren başka bir devletin vatandaşlığına geçmemiş yurtsuz göçmen. Daha önceleri nüfus artışının azlığı, ülkelerin sınırlarının kesin kez katı kurallarla çizilememiş olması gibi nedenlerden ötürü bir devletten diğerine seyahat etmek için pasaport ya da vize almak gerekmiyordu. Daha önceleri birçok göç dalgasının görülmesine karşın, mülteci sorunu esas olarak devlet sınırlarının daha sıkı bir korumaya alındığı 19. yy.’ın sonlarında ortaya çıkmıştır. Yüzyıllar boyunca iltica hareketlerinin temelinde yatan başlıca etken dinsel ya da etnik hoşgörüsüzlükler olmuştur. Koydukları kurallara herkesin uymasını isteyen dinsel ve siyasal otoriteler, bunu sağlayamadıklarında genellikle sınırdışı etme yöntemlerine başvurmuşlardır (15. yy’ın sonlarında Yahudiler’in İspanya’dan kovulması). Yakın tarihte daha sık görülmeye başlanan siyasal nedenli iltica hareketleri daha çok modern devletlerde büyük siyasal çalkantıların ve muhalif azınlıklara yönelik baskıların sonucu olarak ortaya çıktı. (1917 Sovyet Devrimi ve İç Savaş sonucu 1,5 milyon komünizm muhalifinin ülkeden göç etmesi). Mültecileri korumaya yönelik çalışmalar 1920’lerde başlamış ve bu alanda Hükümetlerarası Mülteci Komitesi (1938-47), Uluslararası Mülteciler Örgütü (1947-52), Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (1950) kurulmuş uluslararası örgütlerdir.

Sınırlar (Boundary)
Bir ülke, bölge ya da şehrin coğrafi sınırı. Border kelimesi ile aynı anlamda olmakla birlikte aralarında ufak bir fark bulunmaktadır. Border, boundary kelimesinin ifade ettiği anlamı kapsamakla beraber sadece sınır çizgisini değil, aynı zamanda onun kapsadığı toprak parçasını da ifade eder. Buna yakın frontier kelimesi de bir ülkenin komşu ülkeye yakın topraklarını belirtmek için kullanılır.
Bir devletin ülkesel egemenlik haklarını kullandığı toprak parçasını diğerinden ayıran bir varsayım çizgisi. Burada sözkonusu egemenlik hakları sadece kara parçaları ile ilgili olmayıp içsular, karasuları, kara sahası ve yeraltı gibi alanları da kapsamaktadır. Sınırların saptanmasında başlıca iki yöntem uygulanmaktadır:
1)Varolan bir sınırın belirlenmesi. Bu yönteme “uti possidetis” adı verilmektedir. Varolan sınır iki devlet arasında eski bir sınır olabileceği gibi, bir eyalet veya il sınırı da olabilir. 2)Yeni bir sınırın benimsenmesi. Bu tür bir sınırın oluşturulmasında yapay ve doğal öğelerden yararlanılmaktadır. Yapay sınırlar enlem ve boylamları, doğal sınırları ise dağlar nehirler gibi coğrafi sınırları ifade eder. Ayrıca etnik, dini farklılıklar da devletler arasındaki sınırların oluşumunda rol oynayabilirler.
Sınırların yeryüzü üzerinde uygulanması için “sınır karma komisyonları” kurulur. Bu komisyonların yetkileri kesin değildir. Komisyonlarca alınan kararlar konu ile ilgili devletlere sunulur ve onaylanması beklenir.

Sınır dışı etme-Deportation
Bir devletin, siyasal, ekonomik ya da sosyal gerekçelere dayanarak, başka ülke vatandaşlarını kendi ülkesinden çıkarması ve bunların tekrar girişini yasaklamasıdır. Uluslar arası hukuk ve teamüller, casuslar, kaçakçılar, fuhuş yapanlar, bulaşıcı hastalık taşıyanlar vb. yabancıların, ilgili ülke içişleri bakanlığının kararıyla sınır dışı edilmelerine imkan vermiştir. Sınır dışı edilmiş kişiler, gerek gümrük kapılarında ve gerekse ilgili bakanlıklarda listelere kaydedilirler.

Sınırlı Savaş (limited war)
Düşmanın bütünüyle yokedilmesinden veya şartsız tesliminde daha sınırlı bir amaca yönelik olarak yürütülen silahlı mücadele. Bu türden bir savaş sınırlılığının göstergesi, savaşta kullanılan silahların derecesi, katılan taraf sayısının azlığı, kapsadığı alanın darlığı gibi özelliklerdir. Günümüz uluslararası sisteminden sınırlı savaş çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. a)İki süper gücün birbirine karşı stratejik askeri gücünü silahlar kullanmayıp, yalnızca birbirlerinin askeri gücünü hedef alan taktik nükleer silahlarını kullandıkları çatışmalar, b)Büyük güçlerin karışmadığı, küçük devletlerin kendi aralarındaki çatışmalar c)Büyük güçlerden de destek alan küçük devletlerin mücadeleleri, d)Bir süper gücün diğerinin müdahalesi olmadan küçük devlete karşı getirdiği askeri müdahaleler e)B.M. Güvenlik Konseyi tarafından oluşturulacak bir gücün, alınan bir kararı uygulamak için girişeceği bir silahlı mücadele.

Silahlanma (armament)
Devletlerin bir dış politika aracı olarak başvurabilmeleri için gerekli savaş araç ve gereçlerinin sağlanması. Tarihin çeşitli dönemlerinde yaşayan insan topluluklarında çeşitli düzeylerde silahlanma eğilimleri görülmektedir. Bu eğilimler savunma, yayılmacılık, rekabet ve ekonomik çıkarlara yöneliktir. Devletlerin bu gibi nedenlerden dolayı silahlanması çok eski dönemlerden beri süregelmektedir. XX. yüzyıl ile birlikte konuya ilişkin iki yeni gelişme ortaya çıkmıştır. Birincisi, hava silahlarının gelişmesi, ikincisi de, silahlanma ile ekonomik çıkar ve diğer ekonomik sorunlar arasındaki ilişkilerdir. II. Dünya Savaşı sonrasında nükleer silahların ortaya çıkması silahlanma olayına daha farklı bir görünüm kazandırmıştır.

Silahların Denetimi (weapons control/Arms control)
Silahların geliştirilmesini, denenmesini, kullanılmasını ve konuşturulmasını denetlemek amacına yönelik uluslararası sınırlamadır. Bu uygulamanın iki işlevi vardır. Birincisi askeri hazırlık durumunun içerdiği risleri küçülterek topyekün savaş olasılığını azaltmaktır. Silahların denetimi, silahsızlanma ya da silahların sınırlamasında olduğu gibi silah üretiminin yasaklanmasını gerektirmez. Yalnızca bu alanda kısıtlayıcı rol oynar. 1960 yılından sonra, genel anlamda silahsızlanmadan çok, silahların denetimine doğru bir eğilim belirginleşmiştir. Bu amaçla ikili ya da çok taraflı birçok antlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşmalardan en önemlisi “Atmosferde, Dış Uzayda ve Sualtında Nükleer Denemeleri Yasaklayan Antlaşma”dır. Ayrıca Sovyetler Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri arasında imzalanan Yeraltında Nükleer Denemeleri Sınırlandıran Antlaşmayı bu kapsamda ele alabiliriz. Silahların denetimi konusunda en önemli gelişme Stratejik Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri kapsamında imzalanan anlaşmalardır.
Devletlerin sahip oldukları silahların miktar, nitelik, geliştirme ve kullanım açısından, uluslararası anlaşmalar çerçevesinde sınırlandırılması. Silahların denetimi, silahsızlandırma/disarmament ile karıştırılmamalıdır. Silahsızlanmada, silahların yok edilmesi söz konusu iken, silah kontrolünde ise silahların nitelik ve nicelik olarak sınırlandırılması amaçlanmaktadır. Uluslararası toplumlarda, silahların denetimi konusundaki eğilim, 1960 lı yılların başından itibaren belirmiştir. Başlıca silah kontrol anlaşmaları şöyledir:
Anti Ballistic Missile Treaty-1972,
Strategic Arms Limitation Talks I-1972, II-1979,
Intermediate Range Nuclear Forces Treaty-1987,
Strategic Arms Reduction Talks I-1991, II-1993.

Silahsızlanma (disarmament)
Genel barışı sağlamak amacıyla, ülkelerin askeri güç potansiyelini sınırlama ve azaltma çabası Silahsızlanma politikalarının amacı, saldırı ve savunma silahlarının üretiminin ve üretim teknolojisinin geliştirilmesini en aza indirmektedir. Bu aşamada silahların denetimi, silahsızlandırmaya katkıda bulunur. Silahsızlanma konusunda ilk çalışmalar 1899 ve 1907 yıllarında toplanan I. ve II. La Haye Konferansları’nda da gündeme geldi. I. Dünya Savaşı sırasında silah teknolojisindekigelişmelerin etkisi ile Milletler Cemiyeti çerçevesinde silahsızlanma çabaları arttı. Bu çabalar sonucunda çeşitli antlaşmalar yapıldı. Fakat bu çabalar Avrupa ülkelerinin hızla silahlanması yüzünden hiçbir sonucu ulaşamadı.
II. Dünya Savaşı’nın sonunda ilk kez atom bombasının kullanılması ile silahsızlanma girişimleri hemen hemen tümüyle nükleer silahlara ilişkin bir görünüm kazanmıştır. Savaştan sonra nükleer silahların sınırlandırılmasına ve denetimine yönelik Lancaster Silahsızlanma Konferansı (1954) ve Rapocki Planı (1957) Soğuk Savaşın da etkisi ile sonuçsuz kaldı. Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği arasında 1960’dan sonra başlayan yumuşama ile silahsızlanma görüşmelerinin yolu açıldı. Anti-balistik füze sistemleri ve stratejik saldırı silahlarının sınırlandırılması yönünde olumlu adımlar atıldı. Orta Menzilli Nükleer Silahları Sınırlandırma Antlaşmasının 1987 Aralık ayında imzalanması ile silahsızlanma konuları daha da arttı. Silahsızlanma konusunda yapılan antlaşmaları iki grupta ele alabiliriz.
a) Çok taraflı antlaşmalar; bu antlaşmalar birçok ülke tarafından imzalanan genellikle Birleşmiş Milletler bünyesinde yapılan antlaşmalardır.
b) İki taraflı antlaşmalardır; bu antlaşmalar, iki ülke (ABD-SSCB arasında imzalanan antlaşmalar gibi) arasında imzalanan antlaşmalardır.
EK Bilgi: Devletlerin sahip oldukları silah envanteri konusunda nitelik ve nicelik itibariyle indirime gitmeleri, silah azaltmaları yada tamamen ortadan kaldırmaları. İlk olarak 1899 ve 1907 deki Birinci ve İkinci Lahey Konferanslarında gündeme gelen silahsızlanma kavramı, 1921 Washington Konferansı ile sürmüş ve 1932 yılında Milletler Cemiyetinin öncülüğünde yapılan Cenevre Konferansı ile geniş kapsamlı boyutlar kazanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıcılığını önleyemeyen söz konusu çabalar ardından, 1943’te İngiltere, Fransa, ABD ve Sovyetler Birliği tarafından yayınlanan Moskova Beyannamesi ve 1945 yılında kabul edilen BM Yasası, doğrudan silahsızlanma ile ilgili olmasa da, silahlanmanın belli bir düzene sokulması konusunda hükümler getirdi. Başlıca silahsızlanma anlaşmaları şunlardır:
1963 Nükleer Silahların Atmosferde, Dış Uzayda ve Su altında Denenmesini Yasaklayan Moskova Anlaşması,
1967 Dış Uzaya Kitle İmha Silahlarının Yerleştirilmesini Önleyen Anlaşma,
1968 Nükleer Silahların Yayılımını Önleme Anlaşması,
1971 Deniz Yatağı, Okyanus Diplerinde ve Toprağın Altında Kitle İmha Silahları Yerleştirilmesini Önleme Anlaşması,
1972 Anti Balistik Füze Sistemlerini Sınırlandıran Anlaşma,
1972 Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlandırılmasına Dair Anlaşma-SALT I ve II-.

Silahsızlanma Komitesi Konferansı-Conference of the Committee on Disarmament
1969 yılında BM’nin girişimleri ile kurulan ve 26 ülkenin üye olduğu silahsızlanma komitesi. BM çatısı altında yürütülen silahsızlanma çabaları bu örgütün inisiyatifi ile geliştirilmektedir.

Silahsızlanma Komisyonu-Disarmament Commission
1952 yılında BM çatısı altında kurulan ve dünyadaki silahsızlanma çalışmalarına öncülük etmeyi hedefleyen komisyon. Soğuk savaşın gerilimli yıllarında fazla bir işlev göremeyen komisyon, daha sonra değişik isimler altında devam etmiştir.

Similasyon (simulation)
İncelemek istenilen herhangi bir sistemin, operasyonel niteliklere sahip olan bir benzerinin oluşturulması ve benzetme yoluyla modelin incelenerek sisteme ilişkin sonuçlara varılabilmesidir. Günümüzde uçuş simulatörleri bunun en güzel örnekleridir. Bu yolla bir havayolu firması yeni bir uçak modelini kullanıma sokarken, elemanlarının uçağa alışmasını bu simulatörler aracılığı ile sağlamaktadır. Günümüzde simulasyon analizleri çok yaygın olmamakla birlikte, çeşitli sosyal bilim alanlarınd da kullanılmaktadır. Buradaki en önemli sorun, benzetmenin belirli bir ölçüde basitleştirmeyi zorunlu kılmasıdır. Simulasyon analizleri uluslararası politika alanında da, özellikle dış politika konularına ilişkin karar alma süreçlerinin incelenmesinde kullanılmaktadır.

Sistem Analizi (system analysis)
Dar anlamda, rasyonel karar vermede yardımcı olan tekniklerden birisi. Geniş anlamda ise tüm blgi alanları arasında bir ilişki kurmaya çalışan Genel Sistem Teorisi’nden türetilen çeşitli analiz yöntemleri anlamında kullanılmaktadır. Sistem analizi gerek siyaset bilimi, gerekse uluslararası politika alanlarında ilginç çalışma ve uygulamalara konu olmuştur. Sistem analizi yaklaşımını siyaset bilimine uygulayanların öncüsü David Easton’dır. Easton genellikle ulusal düzeydeki siyasal sistemler üzerinde durmuş ve özellikle de istikrarsız sistemlerin nasıl olup da varlıklarını sürdürebildiklerini incelemiştir. Sistem analizi yaklaşımını uluslararası politika alanında uygulamasının öncüsü de Morton Kaplan’dır. Kaplan’a göre bu çabaların amacı, uluslararası olayların evrimi içerisinde yinelenen kalıpları ve üst düzey genellemelerini saptamak, bilimi önceden saptanabilirlik ile sınamaktır. Kaplan’a göre sistemlerin incelenebilmesi demek, değişkenlerin incelenmesi demektir. Uluslararası politika açısından beş tür değişken söz konusudur. a)Uluslararası bilimin genel davaranışlarını betimleyen sistemin temel değişkenleri b)Uluslararası birimlerin yapısal niteliklerine ilişkin değişkenler, c)Sistemin değişimini belirleyen kuralları içeren değişkenler, d)Uluslararası birimlerin yeteneklerine ilişkin değişkenler, e)Uluslararası birimlerin birbirleri hakkında bilgilenme derecelerine ilişkin değişkenlerdir.
Diğer yandan uluslararası sistem kuramı uluslararası politikayı yalnızca uluslararası sistem açısından ele alır. Uluslararası sistem kuramı uluslararası alanın tümünde ya da bir kesimindeki karşılıklı etkileşimler ile ilgilenir. Uluslararası politikayı bu açıdan ele alanlar, kişiliklere ve içsel etkenlere veya ideolojilere fazla ağırlık vermezler, devletin davranışını dış çevreye karşı bir tepki olarak gösterirler.

Sivil Savunma (civil defense)
Ülkenin saldırıya uğraması halinde, özellikle halkın can ve mal kaybını önlemek için alınan önlemler. Bu önlemler, sığınakların temini, gıda ve ilaç stoklarının oluşturulması vb. şeklindedir. Savaşın konvansiyonel silahlarla yapıldığı eski dönemlerde sivil savunma büyük şehirlerde toplanmış olan sivil halkın korunması anlamına geliyordu.Günümüzde ise daha çok nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlara karşı savunma anlamında kullanılır. Bunun dışında, özellikle hava saldırılarına karşı halkın korunması da günümüzün sivil savunma tanımında yeralmaktadır.

Siyasal Rejim (political regime)
Bir toplumda yönetenler ile yönetilenler arasındaki ilişkinin biçimine ya da bir ülkede hükümet biçimine verilen ad. Siyasal rejimler değişik ölçütlere göre sınıflandırılırlar:
a) Yönetenlerin seçilme biçimi açısından;
1) Yönetenlerin seçimine yönetilenleri karıştırmayan “otoriter rejimler”
2) Yönetenlerin seçimini idare edilenlere bırakın “demokratik rejimler”
3) Yönetenlerin seçimi konusunda yukarıdaki iki sistemden de bazı özellikler taşıyan “karma rejimler”
b) Hükümet organlarının türleri açısından;
1) bir kral, diktatör, imparator başkan vb. kişinin tek başına hükümet temsil ettiği “monokratik rejimler”
2) hükümet etmeyi küçük bir grup kişiye bırakın “direktuvar rejim”
3) Hükümet etmeyi kendi içinde seçtiği bir başbakan ve bakanlara bırakan “meclis sistem”
c) Görev ve yetkilerin dağılımı açısından;
1) hükümete ilişkin görev ve yetkilerin, yasama, yürütme ve yargı şeklinde belirtilen klasik kuvvetler ayırımı ilkesi çerçevesinde ayrıştırılmasının sözkonusu olduğu “kuvvetler ayırımı rejimi”
2) hükümete ilişkin yasama, yürütme ve yargı yetki ve görevlerinin tek bir merkezde toplandığı “kuvvetler birliği rejimi”
a) Toplumda kamu yetkisi ve bunu sınırlandırma derecelerine göre;
1) liberal rejimler
2) yarı liberal rejimler
3) otoriter
4) totaliter.

Siyasal Sistem (political system)
Toplumların ortak amaçlarını belirlemek, oluşturmak ve gerçekleştirmek üzere geliştirdikleri ve aralarında çeşitli düzey ve biçimlerde bağlantılar bulunan bir örgütler bütünü anlamına gelir. Siyasal sistemi diğer toplumsal örgüt kümelerinden ayıran bazı özellikler vardır. Birincisi, siyasal sistem kapsamı açısından diğer toplumsal örgüt kümelerinden çok daha büyüktür. Sosyal hayatın tüm yönlerini kapsar ve dolayısıyla faaliyetleri toplumun tüm kesimlerini etkiler, etkilemesi de beklenir. İkincisi siyasal sistemin kararları emredici, toplumun tüm üyelerini bağlayıcı niteliktedir. Diğer bir deyişle siyasal sistemin ürünü olan kararlar, ilgilendirdikleri kişiler açısından uyulmasında zorunluluk bulunan işlemlerdir. Uymama zor kullanmayı da içeren çeşitli yaptırımlar ile cezalandırılır. Diğer yandan siyasal sistem içerisinde bulunan toplum, diğer toplumların siyasal sistemlerinin oluşturduğu bir uluslararası çevrede yaşar, bu çevreden etkilenir ve bu çevreyi ekonomik ve hukuksal sistemleri aracılığı ile etkiler.

Siyasi Tarih
Devletlerden, devletlerin ortaya çıkışından, değişme, gelişme, yıkılışlarından ve devletler arasındaki siyasal ve bir dereceye kadar ekonomik ilişkilerinden söz eden disiplindir. Bu tanımdan esinlenerek buna uluslararası ilişkiler tarihi de diyebiliriz. Genel olarak baktığımızda “siyasi tarih” terimi iki kavramı içermektedir. Bunlar:
1) Devletlerin kuruluşlarını, geçirdikleri gelişmelerini, devlet içindeki bireylerin ya da grupların çatışmalarını ve devletlerin dünya tarihi içindeki yer ve önemini inceleyen siyasi tarih;
2) Uluslararası ilişkilerin temel birimlerinin birbirleriyle olan ilişkilerinin tarihini inceleyen siyasi tarih.

Siyonizm Hareketi
Filistin toprakları üzerinde ulusal bir yahudi devleti kurma amacı taşıyan milliyetçi yahudi hareketi. Yaklaşık iki bin yıl kadar önce bölgeden çıkartılan Yahudilerin tekrar bu topraklara dönmeleri için, XVI ve XVII. yy.’da bir dizi “mesih”, hareketleri ortaya çıktı. Fakat Yahudilerin Filistine dönmesi konusu daha çok XIX. yy. başlarında Hristiyan çevrelerce gündeme getirildi. Batı’nın laik kültürüne ayak uyduramayan Doğu Avrupalı Yahudiler, Çarlık yönetiminin Yahudi karşıtı “pogrom (yıkım yada kargaşa) hareketleri üzerine, Filistin’e yerleştirmeyi özendirmek için Havevei Sion’u (Sionu Sevenler) kurdular. Bu hareket eski Kudüs tepelerinde, Sion’da somutlaşan Filistin topraklarına bağlılığın uzantısıydı.
Avrupa’da anti-semitizm hareketinin yaygınlaşması ve Theodor Herzl’in savunduğu yurt edinme düşüncesi, siyonizme siyasal bir nitelik kazandırdı. 1897 yılında Herzl ve Weizmann’ın öncülüğünde İsviçre’de toplanan Siyonist Kongre Siyonizmin Yahudi halkının Filistin topraklarında bir yurt yaratmayı amaçladığını içeren Basel Programını onayladı. Bu dönemden sonra Filistin’e Yahudi göçü hızlanmıştır. İngiltere siyonizmi bölgede güçlenen Arap ulusçuluğunu dengeleyecek bir araç olarak görüyordu. I. Dünya Savaşının başlamasıyla siyonizmin siyasal yönü yeniden ön plana çıktı. İngiltere’de yaşayan Rus yahudilerinden Weizmann ve Sokolow Filistin’de Yahudi devletinin kurulmasını öngören Balfour Bildirisinin yayınlanmasında önemli rol oynadılar. Milletler Cemiyetinin Filistin’i İngiliz Manda yönetimine bırakan belgesinde de (Temmuz 1922) bu bildiriye gönderme yapılarak konuya yer verilmiştir. Dünya Siyonist Örgütünün yönlendiriciliği ile bölgede Yahudi göçü hızlanmış ve Filistindeki Yahudi nüfusu 1933’te 238 bine yükselmiştir. Filistin’in giderek Yahudi devletine dönüşümü, Arapları siyonizme ve onun destekçisi İngiliz politikasına karşı ayaklandırdı. 1929’da ve 1936-1939 arasında Arap ayaklanmaları, İngilizleri soruna bir çözüm bulmaya yöneltmiştir. Almanya’da Nazilerin iktidara gelmesi ile göç hareketi hızlanırken, bir çok ülkedeki Yahudiler de siyonizme daha sıcak bakmaya başladılar. Araplarla Yahudiler arasındaki gerginliğin giderek artması sonucun, İngiltere sorunu 1947 yılında BM’ye götürdü. Burada yapılan çalışmalarda Filistin topraklarının bölünmesine karar verildi. Bu kararın verilmesinden sonra beliren kargaşa ortamında 14 Mayıs 1948’de Tel-Aviv’de toplanan Yahudi Ulusal Konseyi İsrail Devleti’nin kurulduğunu ilan ederken Siyonizm bölgedeki siyasal amacına ulaşmış oluyordu.

Siyonizm karşıtlığı-Anti zionism
İlk defa 1890 yılında gündeme gelen ve Yahudilere bir yurt kazandırmayı amaçlayan siyonist siyasal harekete muhalif olma. Anti semitizmden farklı olarak, Siyonizm muhalifleri arasında Yahudiler de bulunmaktadır. Siyonizme karşı gelen Yahudilerin bir kısmının gerekçesi dini nedenlere dayanırken, bir kısmınınki ideolojik nedenler taşımaktadır. Diğer kesimlerin muhalefeti ise, Orta Doğudaki işgal politikalarının başlıca sorumlusu olarak siyonizmi görmeleridir.

Soğuk Savaş-Cold war
İkinci Dünya Savaşının bitiminden bir süre sonra(1947) başlayıp 1991 yılına kadar devam eden uluslararası dönem. Sıcak çatışmaya dönüşmeyen ABD-Sovyet rekabeti. Kavramsal olarak soğuk savaş; silahlı sıcak savaşa girişmeksizin, ülkeler yada bloklar arasında, açık yada gizli yöntemler kullanılarak, gerginlik ve moral yıpratma durumunun yaratılmasını amaçlayan bir politika izlenmesidir. Soğuk Savaş mantığında, sıcak savaş ile elde edilmek istenen amaçların tümü, güç gösterisi, siyasi tehdit, psikolojik savaş, propaganda ve yıkıcı faaliyet gibi yöntemlerle elde edilmeye çalışılır. İlk defa 1947 Truman Doktrini ile açık biçimde başlayan Soğuk Savaş, 1948-53 yılları arasında en zirve noktasına ulaşmış, 1962’den 1980’e kadar yumuşama sürecine girmiştir. 1980’li yılların başında Orta Doğu, Afrika ve Asya’da meydana gelen siyasal gelişmeler ve nükleer silahların sınırlandırılması görüşmelerinin tıkanması gibi nedenlerden ötürü, iki süper güç arasındaki ilişkiler yeniden sertleşmiş ve bu ikinci soğuk savaş dönemini başlatmıştır. Ama 1989 yılında Doğu Blokunun çöküşü ve 1991 yılında da Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte Soğuk Savaş tamamen sona ermiştir.
II. Dünya Savaşı sonrasında Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği arasında sürdürülen sürekli gerginlik ve sınırlı çatışma biçimidir. Soğuk savaş, 1917’den başlayan Doğu-Batı çekişmesinin bir ürünüdür. Bu çekişme II. Dünya Savaşı’ndan sonra daha belirgin hale geldi. Soğuk savaş geriliminin azaldığı ya da çok yoğunlaştığı dönemler olmuştur.
“Soğuk Savaş” deyimi ilk kez 1947 yılında ABD’li Bernard Baruch tarafından kullanılmıştır. II. Dünya Savaşından sonra Orta, Doğu ve Güneydoğu Avrupa’da SSCB’nin etkisi artmaya başladı ve bu bölgedeki ülkeleri bir ölçüde kendi şemsiyesi altına aldı. Bundan korkan ABD ve İngiltere, Batı Avrupa’da ve başka yerlerde ve Sovyet yanlısı komünist partilerin iktidara gelmemesi için çeşitli girişimlerde bulundular. Uyguladıkları Marshall Planı ile Batı Avrupa ülkeleri ABD’nin nüfuzu altına girerken, Doğu Avrupa ülkelerinde de Sovyet yanlısı komünist hükümetlerin kurulması ile Soğuk Savaş doruğa ulaştı. Bunun yanında ABD, Truman Doktrini çerçevesinde, Batı Avrupa’nınSSCB’ye karşı korunması için çaba harcadı. Bunun sonucu olarak da NATO (North Atlantic Treaty Organization-Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) kuruldu. Buna karşı, SSCB’de Varşova Paktı’nı kurdu ve Çin’de Sovyet yanlıları iktidarı ele geçirdiler. Böylece soğuk savaşı daha belirgin hale getiren bloklar oluştu ve çeşitli çatışma konuları ortaya çıktı. Kore ve Vietnam savaşları, Berlin Sorunu, 1956-59 yılları arasında Ortadoğu’daki çekişme, U-2 casus uçağı olayı, Küba krizi gibi olaylar soğuk savaşın doruğunu oluşturdu. Soğuk savaşta blok liderlerinin kendi blokları içerisinde yer alan ülkelerin içişlerine karıştıklarına rastlanmıştır. 1962’den sonra (özellikle Küba bunalımından sonra) yavaş yavaş ortaya çıkan “detant” (yumuşama) dönemiyle karşıt iki blok, yerini daha karmaşık bir yapıya bıraktı. Yeni bağımsız ülkeler ortaya çıktı. Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi konusunda görüşler vurgulamaya başladılar. İki blok arasındaki çekişmeyi sona erdirmek için 1975 yılında iki blok ülkelerinin katıldığı AGİK (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı) çerçevesinde Nihai Senet imzalandı. Fakat Asya ve Afrika’daki karışıklığın tırmanması bu detente (yumuşama) sürecini sona erdirdi. 1980’lerin başında yeniden soğuk savaş dönemine girildi. Fakat 1985 yılında SSCB Komünist Parti Genel Sekreterliğine Mikhail Gorbaçov’un gelmesi ile, iki blok arasındaki buzlar eriremeye başladı. Ve 1989 yılında Doğu Avrupa’da başlayan rejim değişikliği, ve soğuk savaşı simgeleyen Berlin Duvarı’nın yıkılması ile II. Dünya Savaşından sonra başlayan süreç sona ermeye başladı.

Sorun çözücü diplomasi-Conflict-resolution diplomacy
Çatışma, gerilim yada başka türlü askeri sorunları çözmeye dönük diplomatik çabalar.

Soruşturma (interrogation)
İç politikadaki anlamından farklı olarak uluslararası ilişkilerde uyuşmazlıkların çözümünde kullanılacak olan yöntemlerden biri. Bu yöntem, uyuşmazlık konusu olayın doğru ve gelişiminin ayrıntılı olarak incelenmesi halinde uyuşmazlığın sona ereceği düşüncesinin ürünüdür. 1907 yılında yapılan sözleşmede bu tür komisyonların uyuşmazlığa taraf olan devletlerin aralarında yapacakları özel bir sözleşme ile kurulacağını, inceleyecek olayların, komisyonun görev ve yetkilerinin de yine bu sözleşmede belirleneceği öngörülmüştür. Bunun yanında, komisyonun görüşmelerinin gizli yürütüleceği, kararların oy çokluuyla alınacağı ve belgelerin tarafların onayıyla açıklanabileceği aynı sözleşmede ifade edilmiştir. Bu yöntem, 1913-1915 yılları arasında ABD tarafında otuz kadar devletle yapılan anlaşmalarla geliştirilmiştir.

Sosyalist blok: bkz. bloklaşma
Sosyalist Enternasyonel
Sosyalist ve sosyal demokrat partilerin aralarında örgütledikleri birlik. Bu, II. Dünya Savaşı’ndan sonra sosyalist eğilimli partilerin başlattıkları örgütlenme girişimlerinin ürünüdür. 1946’da kurulan ve daha sonra bir danışma organı olan Uluslararası Sosyalist Konferans Komitesi’nin (COMISCO) girişimi ile Temmuz 1951’de Sosyalist Enternasyonel kuruldu. Birlikte her partinin bir oyu vardır ve kararlar oybirliği ile alınır. Birlikte bir hiyerarşik düzen oluşturulmuştur. En yüksek organ “Kongre”, onun altında bütünüyle parti temsilcilerinin yeraldığı alt örgütler ve on iki ülkenin temsilcisinin oluşturduğu “Büro” bulunmaktadır. Bu birlik Sovyet türü Komünist sisteme karşı çıkarak demokrat sosyalizmi savunmaktadır. Birlik, NATO tarafından da desteklenmektedir. Bundan etkilenerek de insan hakları, demokrasi, genel silahsızlanma, barış içinde yaşamak gibi noktaları savunmaktadır.
Birlik, Avrupa Birliği çalışmalarına da katılmaktadır. Birliğe Dünya çapında altmış dolayında sosyalist eğilimli parti üyedir. Türkiye’den Sosyal Demokrat Halkçı Parti (şimdiki CHP) Haziran 1989’da birliğe üye olmuştur.

Sovyetler Birliğinin Çöküşü-Collapse of Soviet Union
Doğu ve Batı blokları arasındaki rekabetin kaybeden tarafı olan Sovyetler Birliğinin 1991 yılında dağılarak 15 ayrı devlete bölünmesi.

Sovyetler Birliğinin Dağılması-Disintegration of the Soviet Union
Sovyetler Birliğini oluşturan ülkelerin 1991 yılında dağılması ve bağımsız birer devlet haline gelmeleri. Mihael Gorbachev, 1985 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri olduğunda, ülkesini Nikita Kruşçev’in (1894,1971) 1964’teki düşüşünden beri yaşadığı –durgunluk- döneminden çıkarmak amacıyla yaygın bir reform hareketine girişmişti. Asıl hedef sistemi geliştirmek, komünizmin daha iyi işlemesini sağlamak ve yaşanan iç huzursuzlukları önlemekti. Ama bu arada, 1986 da Almatı da –Kazakistan- ayaklanmalar ve bunu izleyen Kırım tatarlarının gösterileri –Temmuz 1987- ve özellikle 1987 Ağustosunda Baltık ülkelerindeki –Estonya, Letonya, Litvanya- hareketler istikrarsızlığın yayılımını hızlandırdı. 1988 yılında Ermeni başkaldırısı yaşanırken, 1989 yılından sonra Baltık ülkelerindeki sertleşmeyi, Moldova olayı ile Beyaz Rusya ve Ukrayna daki olaylar izledi. Kafkasya ve Orta Asya da ayaklanmalar patlak verdi. Bütün gelişmeler, Gorbachev adım adım daha cesur liberalleşme önlemleri almasını zorunlu kılıyordu. Ama, tüm bu önlemler de sonuç vermeyince, Sovyetler Birliği, iç sorunlarına daha çok eğilmek ve Batıdan destek alabilmek için dağılmaya izin verdi. 1991 yılına sonuçlanan süreç ardından, Birliği oluşturan ülkeler bağımsız birer ülke haline geldi. Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Soğuk Savaş dönemi sona ermiş ve yeni bir uluslar arası düzen gelişmeye başlamıştır.

Soykırım: bkz. jenosid
Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi-Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun dünyada soykırım suçunu önlemek amacıyla 9 Aralık 1948’de kabul ettiği uluslararası sözleşme. Bu sözleşme ve taraf olan devletler gerek savaş, gerekse barış zamanında izlenen “soykırım” (genocide) suçunu bir uluslararası suç saymakta ve bu suçu önlemeyi bir yükümlülük olarak kabul etmektedir. Türkiye 29 Mart 1990 tarihinde, 5930 sayılı kanunla bu sözleşmeye taraf olmuştur.

Sömürgecilik (colonialism)
Bir devletin bir başka ülkeyi işgal ederek yönetmesi ve bu yöntemden ekonomik çıkar sağlaması. Sömürgecilik iki anlamda kullanılmaktadır. Geniş anlamda ilkçağlarda köleci devletlerin çevrelerindeki güçsüz ülkelerin zenginliklerinden ve köle olarak insanlarından yararlanmak için sömürgeleştirmesidir. Bu anlamda Roma imparatorluğu eski dönemlerin en büyük sömürgeci devletiydi. Dar anlamda ise, XV. yy’ın sonlarında başlayarak çeşitli Avrupa devletlerinin dünyanın geniş alanlarını keşif, fetih, ilhak ve iskan etmeleridir. Batı Avrupa ülkelerinde kapitalizmin başka ülkelere nazaran daha hızlı gelişmesinin temelinde, dünya üzerindeki doğal zenginliklerin, hazır servetlerin ve ucuz emeğin sömürülmesi yoluyla sermaye birikiminin hızlanması yatmaktadır. Asya, Afrika ve Latin Amerika’da yerel kaynaklara, kültürlere, tarihe, dine, dile ve örgütlenme deneyimlerine zarar verilerek, sömürgeleştirme sistemli olarak uygulanmıştır. XX. yy.’ın sonlarına doğru da sömürgeleştirme hareketi doğal sınırlarına ulaşınca, paylaşım sorunları ortaya çıkmıştır. Her iki dünya savaşı da sömürgeciliğin bir ölçüde gerilemesi sonucunu doğurmakla beraber bu konudaki önemli gelişme, II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkmıştır. Özellikle 1960’larda hemen hemen tamamlanmıştır. Bununla beraber, bazı yazarlar bu siyasi bağımsızlıkların pek fazla önemli olmadığını, emperyalist ülkelerin “yeni sömürgecilik” yöntemleri ile benzeri sömürü ilişkilerini farklı biçimlerde yeniden oluşturdukları görüşünü savunmaktadırlar.
Bir devletin egemenliğini başka topraklar ve halklar üzerinde kurması ya da genişletmesidir. Sömürgeciliğin tarihi çok eskilere gitmektedir. İlkçağların devletleri de çevrelerindeki güçsüz ülkelerin kaynaklarından yararlanmak için onları sömürgeleştirirlerdi. Daha sonra, XV. yüzyılın sonlarında başlayarak çeşitli Avrupa devletleri dünyanın geniş alanlarını keşif, fetih, ilhak ve iskan etmeye başlamışlardır. Bu, XV. yüzyıldan beri Avrupa tarihinin önemli bir özelliğidir. Sömürgeciliğe çok yakın olan Emperyalizm sömürgeciliğin bir biçimidir. Emperyalizm, Avrupa’nın büyük devletlerinin XIX. yüzyılın ikinci yarısında öteki kıtalar üzerinde genişlemelerine verilen addır. Bugünkü tanımlanışı ile, Avrupa’da kuvvet politikasının, devletlerarası sürtüşme ve ekonomik rekabetin denizaşırı bölgelere yayılmasıdır. Sömürgeciliğin tarihi çok geçmişlere dayansa da, Avrupa’nın XIX. yüzyılda endüstri devrimi sonucu karşılaştığı ekonomik ve toplumsal sorunlara çözüm getiren yöntem olarak yenidir. Sömürgecilik olgusunun temelinde şu unsurlar yatmaktadır:
1) Ekonomik unsur,
2) Demokratik unsur,
3) Güvenlik endişesi,
4) Ulusal itibar ve büyüklük duygusu.
20. yüzyılda ortaya çıkan iki Dünya Savaşı, sömürgeciliğin gerilemesi sonucunu doğurmuştur. 1960’larda başlayan hızlı uluslaşma süreci, hemen hemen sömürgeciliğin sonunu gösteriyordu. Ve 1989 yılında Doğu Avrupa’da başlayan rejim değişikliği, ve soğuk savaşı simgeleyen Berlin Duvarı’nın yıkılması ile II. Dünya Savaşı’ndan sonra başlayan süreç sona ermeye başladı.

Sömürgecilik karşıtlığı-Anti colonialism
Sömürge ve kolonyal yönetime muhalefet.

Sputnik Olayı, 1957
Sovyetler Birliği’nin 4 Ekim 1957’de yapay bir uyduyu, yani Sputnik’i uzaya yerleştirmesi. Bu başarı Sovyetler Birliği’nin 1949 yılında atom gizlerini elde etmesinden sonra, şimdi kıtalararası füze yapımını da gerçekleştirdiğini vurguluyordu. Sovyetler Birliği o ana kadar, atom silahına sahip olmasına rağmen, bu silahı ABD’nin topraklarına kadar fırlatacak teknikten yoksundu. Şimdi bir yapay uyduyu uzaya yerleştiren Sovyetler Birliği, aynı füzenin ucuna atom silahını da kolaylıkla yerleştirebilirdi. Bu olay ABD ve NATO’nun stratejilerini temelden değiştirmiştir. Bu olaytan sonra ABD, Sovyetler Birliği’ne yakın olan müttefiklerinin topraklarında Orta Menzilli Güdümlü Füze (IRBM-Intermediate Range Ballistic Missile) yerleştirmeyi düşünmüştür.

Sri Lanka Konferansı, 1976
Bağlantısız ülkelerin devlet ya da hükümet başkanlarının Sri Lanka’nın başkenti Colombo’da (yeni adı Srilanka) yaptıkları toplantı. 1975 yılında Peru’nun başkenti Lima’da yapılan Dışişleri Bakanları toplantısında yeni tam üyelik ve gözlemcilik teklifleri ele alınmış, uluslararası para sisteminin yeniden düzenlenmesi konusu görüşülmüştü. Bağlantısızlar Koordinasyon Bürosu’nun 1976 yılı başlarında yaptığı toplantıda aynı konu önem taşırken, aynı yılın Temmuz ayında Hindistan’ın başkenti Yeni Delhi’de yapılan bir başka toplantıda da Bağlantısız ülkelerin kitle iletişim araçları ile ilgili konularda yapabilecekleri işbirliği üzerinde durulmuştur. Zirveden önce Sri Lanka’nın başkenti Colombo’da yapılan Dışişleri Bakanları toplantısında konferansa çeşitli statülerde katılacak ülkeler belirlenmiş ve Koordinasyon Bürosu’nun on yedi olan üye sayısı yirmi beşe çıkarılmıştır. Konferansta, Bağlantısızlar hareketinin genel durumu, bazı sömürgelerin bğımsızlıklarına kavuşmaları, Güney Afrika ve ırk ayrımı sorunu, Ortadoğu ve Filistin sorunu, Hint Okyanusu ve Kore’nin silahtan arındırılması konuları görüşüldü. Kıbrıs sorununa ilişkin olarak da, Türkiye’nin tamamen aleyhine bir ifade siyasal bildirgede yer almıştır.

Stalin aleyhtarlığı-Destalinization
Stalinin görüşlerini yok etme çabaları.

Stalin, Josif
Asıl adı Joseb Vissarionoviç Cugaşvili (Doğumu 21 Aralık 1879; ölümü 5 Mart 1953). Sovyetler Birliği Genel Sekreteri (1922-53) ve SSCB Başkanı (1941-53). Çeyrek yüzyıl boyunca sınırsız bir otoriteyle yönettiği SSCB’yi dünyanın en güçlü ülkeleri arasına sokmuş, Stalinizm adıyla anılan ekonomik ve siyasal düşünce ve uygulamaları 1980’lerin sonlarına değin sosyalizm tarihine damgasını vurmuştur. Kurumsal olarak, dünya devrimi olmadan da Sovyetler Birliği’nin ayakta durabileceği inancıyla “tek bir ülkede sosyalizm” fikrini ortaya attı. Bu öğreti, işleri çekip çeviren orta kademe parti kadrolarınca benimsendi.
Stalin, 1928’de Lenin’in Yeni Ekonomik Politikasına (NEP) son vererek, birbirini izleyen beş yıllık planlarını sıkı merkezi disiplinli altında hızlandırılmış, sanayileşme programı başlattmıştır. 1937’de SSCB toplam sanayi üretiminde ABD’nin ardından dünyada ikinci sıraya yerleşti.
II. Dünya Savaşı’nda Stalin hiç umut vermeyen bir başlangıcın ardından büyük iradesi, enerjisi ve örgütleyiciliği ile savaşan tarafların üst yöneticilerinin en başarılısı oldu. Bu dönemde Sovyetler Nazizme karşı zikzaklı bir politika izledi. Savaş içindeki ve sonundaki düzenlemelerde başrol oyuncularındandı.
Stalin, resmi açıklamaya göre, bir beyin kanaması geçirerek öldü.

Statüko Politikası (status quo policy)
Hem iç hem dış hem de uluslararası politika kavramıdır. Statüko politikası ile biçim, düzen ve istikrar isteyen politika anlatılmak istenmektedir. Yani var olan yapıyı korumak isteyen politikadır. Uluslararası politika açısından ise savaşçı devletler arasındaki görüşmelere temel olarak kabul veya teklif edilen ve savaştan önceki var olan durumdur. Eğer bir devlet uluslararası sistemdeki mevcut güç dengesinin sürmesini istiyor ve bu sistemi aynı amaca yönelik çabalar ile destekliyorsa o devlet statükocu bir dış politika izliyor demektir. Statüko politikası emperyalist ve revizyonist politikaların karşıtıdır.

Stoica Planı, 1957
1957 yılında Romanya Başbakanı Chivu Stoica, kendi adı ile anılan ve Balkanlarda işbirliğini savunan bir plan ortaya attı. 17 Eylül 1957 tarihinde açıklanmış bulunan planın önemli noktaları şunlardır: 1-Balkanlardaki ekonomik ve kültürel gelişmenin şu aşamasında, bölge ülkeleri arasındaki ilişkilerin gelişme ve güçlenme imkanları çok büyüktür. 2-Balkanların bazı devletleri arasında çözülmemiş anlaşmazlıklar vardır, ama bunlar işbirliğini engellememelidir. 3-Ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi Balkan ülkelerinin yararına olacaktır ve bu yüzden ortak ekonomik girişimlerde bulunulmalıdır. 4-Balkan halkları arasında kültürel bağlar güçlendirilmelidir. Stoica Planın önemli bir özelliği nükleer silahlardan arındırılmış Balkanlardan söz etmemesidir.
Stoica, 1959 Haziran’ında işbirliği önerisini tekrarladı. Bu önerinin önceki plandan üç farklı özelliği vardır. 1-Balkanlarda nükleer silahlardan arındırılmış bir bölge kurulmasını öngörüyordu. Burada amaç ABD’nin, Türkiye, Yunanistan ve İtalya’ya yerleştirmiş olduğu füzelerdi, bunların sökülmesini amaç edinmişti. 2-Bu planın arkasında Sovyet desteği birincisinden çok daha açık ve güçlüydü. 3-İşbirliğinin alanı İtalya’yı da alacak bir şekilde genişletilmişti.

Strateji (strategy)
Bir savaşta siyasi iktidarın belirlediği, amaca ulaşmak için askeri kuvvetleri kullanma sanatı. Modern bir savaşta bir milletin veya milletler birliğinin savunmasında askeri, siyasi, iktisadi ve manevi güçleri birarada kullanmak ve düzenlemek sanatı. Genel (siyasi) strateji, bir devlet veya koalisyon güttüğü siyasete uygun olarak seçtiği hedeflere ulaşmak üzere her çeşit aracın kullanılması ve her alanda tedbir alanmasıdır. Topyekün strateji, Marksist, Leninist nazariyecilere göre sürekli sınıf mücadelesini yönetme bilimidir.
Taktikten farklı olarak strateji birkaç basit ilkeye dayanır. Bunların ilki güç ilkesidir. Savaşı yönetecek kumandan belli bir karar almalı ve bütün harekatın aynı hedefe yönelebilmesi için bu karardan dönmemeyi bilmelidir. Fakat bu kararın gerçekleşebilmesi ancak düşmana zorla kabul ettirilmesine bağlıdır. Dolayısı ile güvenlik ilkesi bütün askeri güçlerin kumandanının iradesini baltalayabilecek düşman kuvvetlerinin her türlü harekatına karşı tetikte bulunmalarını gerektirir. Kuvvet iktisadı ilkesi ise kumandana elindeki birlikleri ölçülü bir şekilde çeşitli hedeflere yönelterek ve ihtiyatta güçlü birlikler bulundurarak ikinci derece önemli sayılan hedeflere asgari kuvvetli, ama hedefe ise azami kuvvetle saldırmayı emreder. Gerçi savaşın alabildiğince geniş cephelere yayılması ve silahların olağanüstü bir şekilde gelişmesi askeri harekatın yönetimini hayli zorlaştırmıştır ama stratejinin yukarıda sayılan ilkeleri bugün de geçerlidir.

Stratejik Nükleer Silahlar (strategic nuclear weapons)
Çok uzun mesafeli düşman topraklarındaki hedefleri vurmak için dizayn edilmiş nükleer silah. Bu silahlar uzun menzil füzeler ve bombalardan oluşur. Aradaki menzil 10.500 kilometreye kadar çıkabilir. Silahların bazı yere konumlandırılmışken bazıları denizaltılarına yerleştirilir.
Kıtalararası balistik füzeler
Denizaltında atılan balistik füzeler
Krüz (cruise) füzeleri
Bazı nükleer silahlar her biri ayrı bir hedefe yönelen patlayıcı başlıklara sahiptir.
Stratejik nükleer silahlar, düşman stratejik nükleer silahlarını tahrip eder, düşman sosyal ve ekonomik organizasyonu sekteye uğratır.

Stratejik Savunma Girişimi (Strategic Defence Initiatives-SDI)
Yıldız savaşları olarak da bilinir. SSCB’nin olası nükleer saldırısına karşı ABD yönetimince tasarlanan stratejik savunma sistemi.
SSCB’nin kıtalararası balistik füzelerinin uçuşlarının çeşitli aşamalarında yok etmeye yönelik olan SDI, üzerinde hala çalışılması ve geliştirilmesi öngörülen sistemleri gerektirmektedir. Sistemin esası, uzaya ve yeryüzüne konuşlandırılmış lazer savaş istasyonlarının yok edici ışınlarını, çeşitli yöntemlerle hareketli Sovyet hedeflerine yöneltmesine dayanmaktadır. Sistemin bir başka önemli öğesi, havadan ve yerden fırlatılan füzelere nükleer olmayan öldürücü mekanizmalar ekleyerek, ABD’ye ait kıtalararası balistik füze siloları gibi ana hedefler çevresinde yoğunlaştırılmış bir geri savunma kademesinin oluşturulmasıdır. Ayrıca Sovyet saldırılarını ortaya çıkarmak için yeryüzüne, gökyüzüne ve uzaya yerleştirilecek alıcılarda radar, optik araçlar ve kızılötesi ışın gibi tehdit algılayıcı sistemler kullanılması öngörülmektedir.
ABD Kongresi 1980’lerin ortalarında konuyla ilgili çalışmalar için gerekli fonu onayladı. Ama program, doğuracağı askeri ve siyasal sonuçlar ve teknik uygulanabilirlik açısından silah uzmanları ve devlet görevlileri arasında tartışmaya yol açtı. SDI’yi savunanlar etkili bir savunma sisteminin olası bir Sovyet saldırısını caydıracağını öne sürmektedir. Programa yöneltilen eleştiriler ise, bu sistemin ABD’yi tümüyle bir nükleer saldırıdan koruyamayacağı, programın her iki süper gücü hem savunma, hem saldırı alanında çok pahalı bir yarışmaya sürükleyeceği, program iki süper gücü de birden fazla antibalistik füze üssünü yasaklayan 1972 tarihli Antibalistik Füze Antlaşması’na ait 1974 Protokolü’nü tehlikeye düşürecek ve genelde, silahların sınırlandırılmasına yönelik anlaşmaların gerçekleşme olasılığını zayıflatacaktır.

Stratejik Silahların İndirimi Antlaşması (START)
1980’de ABD Başkanı olan Ronald Reagan, başlangıçta SALT II antlaşmasına karşı bir tutum takınmasına karşın, büyük ölçüde NATO’nun Avrupalı müttefiklerinden gelen baskılar karşısında Stratejik Silahların Azaltılması Görüşmeleri (START) adıyla bilinen bir öneride bulundu ve ABD ile Sovyetler Birliği arasında 1982 Haziran’ında Cenevre’de görüşmeler başladı. Ancak, NATO’nun Avrupaya Cruise ve Pershing II gibi orta menzilli füzeler yerleştirmesi ve Reagan’ın uzayda füze savunması temeline dayananStratejik Savunma irişimi (SDI)çalışmalarını başlatması üzerine Sovyet tarafı görüşmelerden çekildi.
1985 yılında yeniden başlayan START görüşmeleri daha kolay anlaşmaya varmak için üç ayrı bölüme ayrıldı. Stratejik nükleer silahlar, orta menzilli füzeler ve uzay silahları. İki önderin 1986 Ekim’inde katıldığı Reykjavik zirvesinde görüşmeler, Reagan’ın SDI’da ısrarı yüzünden başarıya ulaşamamışsa da, 1987’de orta menzilli füzeler üzerinde anlaşmaya varılmasıyla START’ın önündeki engeller kalktı. Sovyetler Birliği, 1989 Eylül’ünde SDI konusunda yumuşamadı ve ABD’nin yeni Başkanı George Bush’a görüşme önerisinde bulunuldu. İlk önder 1990 Haziran’ında Washington’da bir araya gelerek START kapsamına giren konularda bir ön anlaşmaya vardılar. ABDile Sovyetler Birliği’nin savaş başlıkları sayısının 12.000’den 9.000 dolayına indirilmesi öngörülmekteydi. 31 Temmuz 1991’de Moskova’da Bush ve Gorbaçov START I Antlaşmasını imzaladılar. Anlaşma, ABD ve Sovyet stratejik nükleer güçlerinde yaklaşık %25 ile %30 oranında bir indirime gidilmesini öngörüyordu. Buna ek olarak, anlaşma koşullarına uyulup uyulmadığını izlemek üzere geniş ve önceden izin almayı gerektirmeyen bir yerinde denetim sistemi kurulacaktır.

Stratejik Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri (SALT)
Stratejik Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri (Strategic Arms Limitation Talks-SALT) A.B.D. ile Sovyetler Birliği arasında stratejik nükleer silahların, fırlatma sistemlerinin ve bunlarla ilgili saldırı ve savunma silah sistemlerinin denetimi üzerinde anlaşmaya varmak amacına yönelik çabalardır. SALT görüşmeleri ilk olarak 1969 yılında Helsinki’de başladı. Başlangıçtaki amaç, tarafların o sırada yapmayı tasarladıkları füze-karşıtı silah sistemlerinin (Anti-Ballistic Missiles-ABM) sınırlandırılması ya da tümüyle ortadan kaldırılmasıydı. Daha sonra şu konular da görüşmeler içine alındı: Nükleer denemeleri kapsamlı bir biçimde yasaklama, belirli bölgenin silahlardan arındırılması, belirli tipte nükleer silah fırlatma sistemlerinin sayılarının sınırlandırılması, çok başlıklı nükleer füzelerin (MIRV) sayısına bir tavan konması, füze-karşıtı silah depo alanlarının azaltılması ve sınırlı savaşın genel bir nükleer savaşa doğru tırmanmasından kaçınılması.
Stresa Antlaşmaları, 1935
Almanya’nın Versay Antlaşmasının en önemli hükümlerini tek taraflı olarak feshetmesi üzerine imzalanan antlaşmalar. Almanya’nın Versay hükümlerine aykırı bir şekilde silahlanması sonucu Fransa, İtalya ve İngiltere arasında, 14 Nisan 1935’te Stresa Antlaşmaları imzalandı. Almanya’ya karşı ortak bir cephe kuran bu antlaşmalar, Almanya’nın hareketini belirtiyor protesto ediyor, Locarno anlaşmalarına olan bağlılığı ve Avusturya’nın bağımsızlığını koruma amacını ifade ediyordu.

Suçluların iadesi-Extradition
Adi suç işledikten sonra başka bir ülkeye giden kişinin, bu suçu işlediği ülkeye geri verilmesi. Genelde siyasi suçlular geri verilmez. Diğer türdeki suçlar, bazı prosedürler yerine getirilerek iade edilirler. İade konusunda iki önemli kriter vardır:
a-İki ülke arasında suçluların iadesi konusunda bir anlaşma bulunması,
b-İşlendiği ülkede suç sayılan o fiilin, suçlunun kaçtığı diğer ülke hukukunda da suç sayılması.

Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu-Commission on Sustainable
Arlık 1992 tarihinde BM nin Brezilya’daki zirvesinde alınan kararları uygulamak üzere kurulan komisyon.

Sürekli Tarafsızlık: bkz. Daimi Tarafsızlık
Sürgünde Hükümet (government in exile)
Uluslararası hukukta özel bir hükümet biçimi ve buna dair tanımadır. Hukuki bakımdan, hükümetlerin, devlet toprakları üzerinde egemen tek otorite olmaları temel kuralken, bazı özel durumlarda (savaş gibi) devlet toprağı üzerindeki otoritesini kaybetmiş hükümetler, diğer devletler tarafından hala ülkelerin legal hükümeti olarak tanınabiliyorlar. Böyle hallerde ülkesini uluslararası kuruluşlarda temsil etme yetkisi de bu “sürgünde hükümet”te oluyor. II. Dünya Savaşı sırasında ülkesi Almanya ve İtalya tarafından işgal edilmiş bazı hükümetler İngiltere’ye sığınmışlar ve sürgünde hükümet sayılarak bunlara kimi hukuksal ve siyasal işlemlerde bulunma imkanı tanınmıştı.

Süveyş Bunalımı, 1956
Mısır Devlet Başkanı Genel Abdülnasır’ın 1956 Temmuz ayında Süveyş Kanalını millileştirmesiyle ortaya çıkan bunalım. Bu davranışla, Batı Avrupa’nın petrol yolu artık Nasır’ın denetimi altına girmiş ve özellikle Fransa ve İngiltere için çok karlı olan Kanal Şirketi elden çıkmıştır. Sorunu çözmek için toplanan Londra Konferansı (Ağustos 1956) ve B.M.’den çözüm çıkmadı. Bunun üzerine İngiltere ve Fransa Kanal bölgesine ortak bir harekat düzenlemeyekarar verdiler. Bu iki devlet Mısır’a karşı hava saldırısına giriştiler ve 5 Kasım’da hava saldırısı yerini paraşütçü birliklerinin indirilmesine bıraktı. ABD ve SSCB bu açık saldırıya karşı BM’de cephe aldılar. Bu baskılar karşısında önce İngiltere, daha sonra da Fransa geri çekildi. Mısır bu olaydan sonra Kanal üzerinde tam denetim sağladı.

Sykes-Picot Antlaşması, 9 Mayıs 1916
I. Dünya Savaşı sırasında, İngiltere ve Fransa arasında yapılan ve Osmanlı Devletinin paylaşılmasını öngören gizli antlaşma. 1915’te Arabistan yarımadasını ele geçiren İngiltere, Osmanlı devletine karşı ayaklanan Mekke Şerifi Hüseyin’i destekleyerek Irak ve Filistin toprakları üzerinde kendisine bağımlı bir Arap devleti kuracaktı. Fransa böyle bir plana karşı çıkıp İngiltere’ye baskı yaparak yeni bir antlaşma yapılmasını istedi. Rusya’nın onayı ile imzalanan bu antlaşmaya göre; I-Rusya’ya, Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis ile Güneydoğu Anadolu’nun bir kısmı, II-Fransa’ya, Doğu Akdeniz bölgesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakır, Musul ile Suriye kıyıları, III-İngiltere’ye Hayfa ve Akka limanları, Bağdat ile Güney Mezopotanya verilecekti ve IV-Fransa ile İngiltere’nin elde ettiği topraklarda Arap devletleri konfederasyonu veya Fransız ve İngiliz denetiminde tek bir Arap devleti kurulacak V-İskenderun serbest liman olacak VI-Filistin’de, kutsal yerleşim yeri olması nedeniyle bir uluslararası yönetim kurulacaktır.

(ş)

Şam Deklarasyonu, 5 Mart 1991
5 Mart 1991’de Irak’ın Kuveyti işgaline karşı oluşturulan Müttefik ülkesi Dışişleri Bakanları Şam’da biraraya geldiler. Mısır, Suriye ve Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleri arasında yapılan görüşmeler sonunda yer alan bildirgede “Körfezde güvenliğin sağlanması için bir Arap barış gücü ve entegre savunma sisteminin kurulması” kararı alındığı belirtilmekteydi.

Şark meselesi-Eastern quaestion
İlk kez 1985 Viyana Kongresi’nde kullanılan ve Osmanlı Devleti’nin yaşadığı toprak bütünlüğü krizinin Avrupalı güçlerce nasıl algılandığını ortaya koyan niteleme.

Şansölye-Chancellor
Almanya ve Avusturyada hükümet başkanına verilen ad.

Şartsız Teslim (unconditional surrender)
Savaş sırasında avantajlı tarafın diğerine karşı öne sürdüğü savaşı sona erdirme koşulu. Şartsız teslim sözkonusu olduğunda kaybeden taraf, kazanan tarafın uygun bulunduğu her koşulu ve zorunluluğu yüklenme durumundadır. Böyle bir durumda kazanan taraf diğerinin ülkesini işgal edebileceği gibi, bu ülkede savaş suçlusu olarak gördüğü kişileri cezalandırabilir ve nihayet söz konusu ülkenin sosyal, siyasi ve ekonomik yapısında bazı değişiklikleri gerçekleştirebilir.II. Dünya savaşı sonrasında müttefikler savaşın sona ermesi için Almanya ve yandaşlarının şartsız tesliminde kararlı olduklarını 1943 Casablanca Konferansında D. Roosevelt’in konuşmasıyla dile getirmişlerdir. Sonuçta da Almanya şartsız teslimi kabul etmiştir. Bugünkü Birleşmiş Milletler düzeni içinde bu türden uygulamalar çok mümkün olmamaktadır.

Şifreli Diplomasi-Cipher diplomacy
Üst düzey karar verici, diplomat ya da görevliler arasında yapılan ve dışarıdan müdahale edilemeyecek şekilde şifreli görüşmelere dayanan diplomasi biçimi.

Şovenizm-Chauvinism
Aşırı ölçülere vardırılan milliyetçi tutum. Şovenizmde abartılı bir vatanseverlik duygusu ile kendi milletinin en üstün olduğu inancı birbiriyle içiçe geçmiştir. Kendini bazen üstün ırk ya da yabancı düşmanlığı şeklinde gösterir. Kavram, Napolyon’un askerlerinden Nicholas Chauvin’in kendi lideri ve ülkesine gösterdiği körü körüne bağlılık nedeniyle gösterdiği sapkın tavırdan türemiştir. Bu dönemden itibaren de aşırı nitelikte, başkalarına hayat hakkı tanımayan türden bir milliyetçilik anlayışı “şovenizm” olarak adlandırılmıştır. II. Dünya Savaşı öncesinde Nazi Almanyası’ndaki Alman milliyetçiliği şovenizmin belirgin örneklerindendir.

(t)

Tahkim, hakemlik-Arbiration
Uluslararası uyuşmazlıkların barışçı ve hukuka uygun bir biçimde çözümüne yönelik yöntemlerden birisi. Tahkim, 1907 La Haye Sözleşmesi ile yasalaşmıştır. Buna göre uluslararası hakemliğin amacı, devletler arasındaki uyuşmazlıkların, tarafların seçeceği yargıçlar tarafından hukuki yöntemlerle çözülmesidir. 1929 yılında Milletler Cemiyeti tarafından kabul edilen Hakimlik Genel Senedi, 1952’de BM tarafından belli değişikliklerle birlikte aynen benimsenmiştir. Tahkimde en önemli koşul, tarafların kendi arzuları ile başvurmuş olmalarıdır. Taraflar arasında yapılan bir sözleşme ile kurulan ve yönetimi ile işleyiş kuralları belirlenen hakemlik işlevi, tek sayıda olmak koşuluyla birçok şahıstan oluşabilir. Tahkimde hakemin verdiği karar bağlayıcıdır ve bir üst otoriteye başvurma seçeneği yoktur.

Takımada devleti-Archipelagic state
Birbirine yakın küçük adacıklar üzerine kurulmuş devlet.

Taktik Silahlar (tactical weapons)
Günümüzde modern silahlar, genellikle stratejik ve taktik silahlar olarak iki ana grupta toplanmaktadır. Diğer bir sınıflandırma da nükleer silahlar ve konvansiyonel-klasik-silahlar şeklindedir.
Taktik silahlar, savaşın bütünü değil, bir cepheyi, bir harekat alanını ilgilendiren, dar bir bölgede etkili ve küçük bir birlik tarafından kullanılan kısa menzilli silahlardır. Hemen hemen bütün konvansiyonel silahlar aynı zamanda taktik silah türleridir (top, tank, tanksavar silahları, bütün piyade silahları, kısa menzilli füzeler ve benzeri silahlar gibi).
Nükleer silahlardan da taktik önemde olanları bulunmakta ve bunların en son tiplerine “küçük nükleer silah” anlamına gelen “Mininuces” adı verilmektedir. Ayrıca, taktik nükleer silahlardan gücü 1ila 20 kilodan arasında değişmekte olup, yüzeyden-yüzeye (karadan-karaya) küçük ve kısa menzilli füzelerde başlık halinde atılabilen, nükleer mayın halinde bulunabilenler de vardır. Bugün için Avrupa’daki NATO kuvvetlerindeki taktik silah sayısının 7-8000 kadar olduğu uzmanlarca açıklanmaktadır.

Tamamlanmamış Nükleer Yayılma Sistemleri
ABD ve Sovyetler Birliği (Rusya) dışında başka ülkelerin de nükleer güce sahip olduğu sistem. ABD ve Sovyetler Birliği’nin (Rusya) yanı sıra diğer güçlerin de minimum nükleer caydırma kapasitesi vardır. Bu sistemde, küçük güçlerin büyük güçlerle veya birbirleriyle ittifaklar oluşturması olasıdır. Savaşlar sınırlı nitelik taşımakla birlikte, uluslararası sistemdeki gerginlik ile yerel ve diğer ülkelerin içişlerine karışma eğilimi artmakta ve uluslararası hukuk normlarına uyulma eğilimi de azalmaktadır.

Tampon devlet-Buffer state
Coğrafi konumu bakımından birkaç güçlü devletin arasında bulunan küçük ve güçsüz devlet. Büyük güç merkezleri arasında bu tür bir devletin varlığı, iki fonksiyon görebilir. Bu türden bir devlet ya güçlü devletlerin doğrudan karşı karşıya gelmelerini önleyerek küçük gerginliklerin çatışmaya dönüşmesini engeller ya da güçlü bir devlet, çevresindeki güçsüz devletleri, kendi ülkesinin güvenliği için tampon bölgeler olarak görür ve kendisine dışarıdan yönelecek bir saldırıyı bu tampon ülkelerin topraklarında karşılamayı planlar. Avrupa ve Sovyetler Birliği, Soğuk Savaş döneminde Doğu Avrupa ülkelerini bu şekilde görmüşlerdi.

Tanımlanmış yatıştırıcılık-Defined appeasement
İki devlet arasındaki gerilimi, söz konusu anlaşmazlığa konu olan temel unsur yada unsurları belirleyip ortadan kaldırarak azaltma yöntemi.

Tarafsızlık (neutrality)
Bir devletin başka iki devlet veya devletler arasındaki savaşın fiilen ve hukuken dışında kalması ve savaşan devletlerin de bunu böyle kabul etmesi. Tarafsızlık doktrini hiç değilse barış zamanında her türlü askeri ittifaka katılmayı reddeden öğretidir. Özellikle batı ve komünist blokları karşı karşıya getiren anlaşmazlıklarda bir hakemlik veya çekimserlik siyasetine sahip olanların görüşü böyle idi.
Tarafsızlık çeşitli şekillerde olabilir. 18 yy.’da alışılmış olan tam veya mutlak tarafsızlık yanında noksan, sınırlı veya gözetici denen tarafsızlık ortaya çıkmıştır. Sınırlı tarafsızlıkta savaşa katılma yok; ama taraflardanbirine yardım vardır. Bir diğer tarafsızlık da silahı olanıdır. Bu ya ticaret gemilerini korumak için refakatine savaş gemisi vermek ya da tarafsızlığa saygı gösterilmesini güven altına almak için kuvvetli bir orduyu silah altında tutmak şeklinde olur. Daimi tarafsızlık ise bir devletin diğer devletlere bağımsızlığını ve ülke bütünlüğünü güven altına alınmasına karşılık-meşru müdafaa durumu hariç-savaş hakkında ve askeri ittifaklara girme hakkında vazgeçmesi demektir.
Tarafsızlık bazı hakları (toprak bütünlüğünün ihlal edilmesi, ticari ilişkilerde serbestlik) ve buna karşılık bazı yükümlülükleri (dolaylı dolaysız her tür çatışmaya katılmaktan kaçınma, savaş halinde bulunanlara karşı tam anlamıyla eşit davranma vs.) kapsar.

Tarafsızlık Kanunu, 1935
ABD’nin kriz içindeki Avrupa ile diplomatik ilişkilerini belirlemesine ilişkin kanun. 1933’ten itibaren. Avrupa’nın kriz içinde olması karşısında ABD, Avrupa diplomasisinin bu krizler içine sürüklenmekten korkmuş ve yalnızcılık politikasına daha fazla bağlanmıştır. Bunun için 1935 Ağustos ayının içinde “Tarafsızlık Kanunu” çıkarılmıştır. Bu kanuna göre bir savaş durumunda Başkan, savaşan taraflara silah ve malzeme satılmasını yasaklayabilmekteydi.

Tarım politikası-Agricultural policy
Bir ülkenin tarım kesimine yönelik uygulamaları. Sübvansiyon ve müdahaleler uluslararası ticarete zarar verecek boyutlara ulaştığı an ülkelerarası ilişkileri zedeleyecek bir unsura dönüşür.

Tartışma-Discussion
Diplomasinin normal aksiyonlarından biri. Uluslar arası siyasetteki aktörlerin çarpışan menfaatlerine çözüm bulmayı yada işbirliği yapılabilecek konuları değerlendirmeyi hedef olan karşılıklı iletişim.

Tartışmanın ortak paydası-Common ground for discussion
Devletler arası bir müzakerede tartışmaya temel teşkil edecek ortak zemin, pazarlıkların üzerine bina edileceği esaslar.

Tasarruf yetkisi anlaşması-Dispositive treaty
Uluslar arası hukukta, bir devletin egemen olduğu topraklar üzerindeki hak ve yükümlülüklerini doğrudan doğruya etkileyen yada bunları tartışma konusu yapan anlaşma.

Taşkent Bildirisi, 1966
Hindistan ve Pakistan arasında sınır çatışmaları devam ederken Sovyetler Birliği’nin Pakistan Devlet Başkanı Eyüp Han ile Hindistan Başkanı Lal Bahadur Shastri, 4 Ocak 1966 tarihinde Sovyet Özbekistan’ının başkenti Taşkent’te biraraya geldiler. İki önderin anlaşmaya vardıkları bildiride, iki tarafın da anlaşmazlıkların çözümünde kuvvet kullanmayacakları ve birliklerin 5 Ağustos 1965’teki yani çatışmaların başladığı tarihten önceki yerlere çekileceği açıklanıyordu.

Tayvan Sorunu
Tayvan’ın (milliyetçi Çin) Birleşmiş Milletler üyeliğinden çıkartılmasıyla sonuçlanan anlaşmazlık. BM Genel Kurulu, Arnavutluk ve diğer yirmi üyenin teklifi üzerine Ekim 1971’de, otuzbeş aleyhte ve onyedi çekimser oya karşı yetmiş altı oyla aldığı bir kararla Çin Halk Cumhuriyeti’ni BM üyeliğine kabul etti ve buna karşılık Milliyetçi Çin’i (Tayvan) üyelikten çıkardı.

Terörizm (terrorism)
İhtilalci bir mücadele sistemidir. Bu sistemin yarattığı havaya “terör”, sistemin tarafları veya uygulayıcısına da “terörist” denir. Terörizm; yasadışı stratejik ve siyasal amaçlarını gerçekleştirmek için bir grubun veya devletin, hedeflenen kitleyi yıldırıp, korkutarak, planlı ve bilinçli biçimde şiddet kullanması ya da kullanma tehdidinde bulunmasıdır. Terörizmin kuralı yoktur, amaçları korku yoluyla istekleri dayatmaktır. Terörizm bir savaştır ama bu savaşın alanı belli değildir. Genelde teröristlerin seçtiği alanda taraflar karşı karşıya gelir. Eylemleriyle, kitle iletişim araçlarını kullanarak sorunlara dikkat çekmeye çalışırlar ve bunun için de en kanlı yolları seçmeye özen gösterirler.

Tescil-Enregistremant
Uluslar arası anlaşmaların belirli bir kuruluş veya organa tevdi ile kaydettirilmesi işlemi. Anlaşmaların tescili, dünya politikasında ve uluslar arası ilişkilerde açık diplomasi denilen barışçı ve güven verici tutumların yerleşmesini sağlamak üzere öngörülen hukuki bir tedbirdir. Böylece gizli anlaşmalardan ve kuşku yaratıcı durumlardan kaçınılmasının sağlanacağı düşünülmüştür. BM Anayasasının 102. maddesinde, anlaşma yapan devletlerin başvurması ile sekreteryanın tescil işlemini yaparak bütün anlaşmaları yayınlaması esası kabul edilmiştir.
Tibet Sorunu
Çin insanından gerek ırk, gerekse kültür bakımından farklı olan Tibet halkı, geleneksel olarak Dalai Lama adı verilen dinsel önder tarafından yönetilmekteydi. Tibet 18. ve 19. yy.’da Çin’in etki alanı içinde sayılmaktaydı. Ancak, 1913-1950 yılları arasında zayıf Çin yönetimi Tibetteki askeri varlığını sürdürememiş ve bundan yararlanan Dalai Lama, uzun süre ülkesinin tam bağımsızlığının uluslararası alanda tanınması için çok çaba göstermişse de, başarılı olamamıştır.
Ç.H.C. kurulduktan sonra, Çin’in bir askeri harekatından endişelenen Dalai Lama hükümeti, 1950 Nisan’ında Çin ile ilişkilerinin düzenlenmesi için girişimlerde bulunmaya başlamıştır. Bu girişimlere cevap olarak, Pekin hükümeti, Tibet’in Çin’in bir parçası olduğunu, coğrafi konumu yüzünden Çin ordusunu engellemeyeceğini ve İngiliz ya da Amerikan yardımına güvenmemelerini açıkladı. 24 Ekim 1950 tarihinde ise, Tibet’i “anayurdun büyük ailesi” içine almak ve Çin “ulusal savunma çizgisini güçlendirmek” gerekçesiyle, Tibet’i doğrudan işgal etmeye başladı. İşgal hareketine en büyük tepki, doğal olarak Tibet hükümetinden ve işgal gerçekleştiği taktirde Çin’le sınır komşusu olacak Hindastan’dan geldi. Çin Hükümeti önce Tibet’in yönetimine hoşgörülü davrandı. Ancak daha sonra isyanlar bitmeyince, baskı politikası başladı. Bu baskı, isyanın tüm Doğu Tibet’e ve oradan da Başkente sıçramasına yol açtı. Başkaldırı, 1959 Mart’ında Çin garnizonuna saldırı olayında doruk noktasına ulaşınca, Çin harekete geçti ve kanlı çarpışmalar sonucu tüm Tibet’e egemen oldu. Dalai Lama ise Hindistan’a kaçtı. Bu gelişmeler, ilerde ortaya çıkacak olan Çin-Hint çatışmasının temelini oluşturmuştur.

Ticari Kontrol Listesi-Commerce Control List
Amerikan Ticaret Bakanlığı’na bağlı Endüstri ve Güvenlik Bürosu tarafından ihracatı kontrol altında bulunan maddeleri gösteren liste. Özellikle kimyasal maddelerle ilgili kısıtlamalarda sık sık kullanılır.

Ticari sivil toplum örgütü-CONGO
Commercial NGO terimlerinin kısaltmasıyla oluturulan kavram, uluslararası iş çevreleri tarafından ihalelere katılabilmek, ihale kazanabilmek ve daha az vergi ödemek amacıyla kurulmuş olan sivil toplum örgütlerini belirtir.

Tırmanma (escalation)
Savaşan bir tarafın kendince gerekli görerek veya hasım tarafça girişilmiş arttırma hareketine karşılık olarak askeri imkanlarını hesaplı bir biçimde arttırması. Öte yandan tırmanmanın, cepheye daha fazla asker sevkedilmesi, savaşta yer alan ülke sayısının artması, giderek daha büyük alanlara yayılması biçiminde ortaya çıkması da mümkündür. Günümüz stratejistleritırmanma olgusunu askeri çatışmalarda mümkün olduğunca önlenmeye çalışılan bir süreç olarak görürken aynı zamanda bu sürecin topyekün bir savaşın ortaya çıkışını engelleyici bir fonksiyonu bulunduğuna da işaret etmektedir. Alt düzeydeki bir yoğunlukta başlayan mücadelede çeşitli tırmanma aşamalarında uzlaşmaya varılabilir.
Ayrıca tırmanma terimi Atom Çağı’nın strateji terimleri arasında yer alır ve atom silahlarının gücünün önüne geçilmez bir biçimde hızlanmasını belirtmek için kullanılır.

Tırmanma politikası-Escalation policy
Sınırlı bir çatışmanın giderek yoğunlaşması. Tırmanma, askeri çatışmalarda mümkün olduğunca önlenmeye çalışılan bir süreç olsa da, kimi zaman tırmanma politikaları, topyekün bir savaşın ortaya çıkışını engelleyici fonksiyon görebilmektedir. Düşük yoğunlukta başlayan bir mücadele, çeşitli tırmanma aşamalarında (daha fazla asker yığma, silahların tahrip gücünü arttırma vs.) tarafların uzlaşma ve gerilimi tırmandırmaktan vazgeçme imkanı tanıyacağından, birdenbire üst düzey yoğunlukta baş gösteren bir savaştan daha az zararlı olabilmektedir.

Tonkin Körfezi Olayı, 1965
Kuzey Vietnam’ın bombalanmasına yol açan Tonkin Körfezinde Turner Joy ve Maddox savaş gemilerinin batırılması. Tonkin Körfezi olayında ABD’nin Kuzey Vietnama verdiği karşılık çok sert oldu. 5 Şubat 1965 tarihinde Vietkong, Pleikv’daki Amerikan kampına bir saldırıda bulundu ve sekiz Amerikalı öldü, bu olay, Tonkin Körfezi Olayı ile birlikte, gelecek üç yıl boyunca Kuzey Vietnam’ı yerle bir edecek korkunç Amerikan bombardımanının da başlangıcı oldu.
Bu bombalama istenen sonucu vermemiştir. Ho Chi Minh, Amerikanın havadan “tırmanmasına” yerden güney sızmaları artırarak karşılık verdi. Bunun anlamı artık Vietkong’u yenmek için kara kuvvetlerinin savaşa girmesiydi.

Toprak dışılık-Exterritoriality
Bir ülkedeki yabancı diplomatik temsilcilik binası ile ona ait bahçe ve arazilerin o yabancı ülkeye ait toprak parçası sayılması ve dokunulmazlığa sahip olması. Exterritorrialite rejimine tabi yerlerde, içinde bulunduğu ülke kanunları geçerli değildir; polis ve diğer kamu görevlileri diplomatik temsilcinin izni olmadan bu yerlere giremez. Yabancı ülkelerdeki askeri mezarlıklar da aynı rejimden yararlanır.

Topyekün Savaş (Total war/All out war)
Çağımızda savaşın ulaştığı aşama. Eski dönemlerde savaş daha çok sonucu savaş meydanlarında belli, mücadeleye girişen orduların başarı veya başarısızlığı ile belirlenen bir görünüme sahipti. Ancak 20. yy. gelişmeleri durumu değiştirdi. Örneğin hava kuvvetlerinin ordulara katılması cephe gerilerinin vurulabilirliğini arttırdı. Topyekün savaşın bazı özellikleri vardır:
a) Ülke halkının tümü savaşa katılır. Yani savaş ile ilgili çabalarda yer alır.
b) Karşı tarafın halkı bunaltılmaya böylece savaşa direnme arzusu ve gücü azaltılmaya çalışılır.
c) Modern silahların kullanılmasıyla hedeflerin küçük ölçekli tahribi söz konusu olmaktadır.
d) Ülkenin çoğunun mücadele içinde yer alması sonucu savaş global bir nitelik kazanır.
e) Düşman tarafın halkını hedef alan yoğun moral ve ideolojik kampanya açılarak mücadele karşı tarafa yönelik bir haçlı seferi biçimine sokulmaktadır.
f) Klasik savaş kuralları genellikle taraflarca pek dikkate alınmamaktadır.
Günümüzde topyekün savaşın bir anlamı da yerel bir nükleer savaştır. Tarafların kesin bir zafer elde etmek için bütün güç ve kaynaklarını seferber ettikleri büyük savaştır. Tarih boyunca savaşların boyutları siyasal olmaktan çok ekonomik ve toplumsal nitelikte olmuştur. Basit toprak ilhaklarının genelde kıyasıya savaşlara yol açması bu durumu yansıtır. Tarihte en kanlı çatışmalar ideolojik ayrılıkların yolaçtığı durumlar, iç savaşlar ve din savaşlarında görülmüştür. Büyük köle nüfusları olan Eski Yunan ve Roma’da bile çöküş dönemlerine değin topyekün savaş görülmemiştir. Savaşın belli kurallara uygun yürütüleceğine karşı çıkan Prusyalı askeri strateji uzmanı Carl Van Clausewitz topyekün savaş kavramını bugünkü anlamıyla kullanan ilk yazarlardandır.
20. yy.’daki iki dünya savaşı birçok yönden sınırlı olmakla beraber genelde topyekün veya en azından tarihin en topyekün savaşları sayılır.

Treshold Antlaşmaları, 3 Temmuz 1974
Yeraltında Nükleer Denemeleri Sınırlandıran Antlaşma ve Ek Protokol. Yeraltında yüzelli kilo tonu aşan nükleer güç denemelerini yasaklayan antlaşma. 3 Temmuz 1974’te imzalanan antlaşma ile taraflar, denemeleri en aza indirmeyi de kabul etmişlerdi. Ek protokol ise tarafların nükleer denemeleri ile ilgili verileri birbirlerine aktarmalarını öngörmektedir. Antlaşma, ABD Senatosunca onaylanmadığı için yürürlükte değildir.

Trianon Barış Antlaşması, 4 Haziran 1920
Macaristan ile İtilaf devletlerince I. Dünya Savaşını bitiren antlaşma. Bu antlaşmayla Macaristan komşu ülkeler olan Çekoslavakya, Yugoslavya ile Romanya’ya toprak bırakmak zorunda kalmıştır.

Truman Doktrini
İkinci Dünya Savaşı sonunda Yunanistan’da komünistlerle iç savaş başgöstermiş, Türkiye de 1945 ve 1946 döneminde Rusya’nın Kars ve Ardahan üzerindeki toprak ve Boğazlarda üs elde etme istekleri ile karşılaşmıştı. Savaş sonrası dünyası diğer bazı bölgelerde de sıcak savaşı izleyen bir soğuk savaş durumuna girmekteydi.
Bu atmosfer içinde, 1947 Mart’ında ABD Başkanı Truman, Kongreden Türkiye ve Yunanistan’a askeri yardım için 400 milyon dolarlık bir ödenek istedi ve bunu elde etti. Böylece, yeni bir “AmerikanYardımı” dönemi başlamıştır. Nitekim birkaç ay sonra da, Dışişleri Bakanı Marshall Avrupa ülkelerinin savaşta tahrip olan ve zayıflayan ekonomilerini güçlendirmek amacıyla “Marshall Planı” adıyla anılan yeni yardım kararını açıklamış ve Avrupa Kalkınma Programı (European Recovery Program) olarak da anılan yeni yardım sistemi kurularak Türkiye de dahil birçok Batı Avrupa ülkesine ekonomikyardım başlamıştır.
Truman Doktrini ile yapılan 400 milyon dolarlık yardımdan Türkiye, Yunanistan’dan daha az bir yardım almıştır (100 Milyon Dolar).

Tuna Komisyonu-Danube Commission
19 Ağustos 1948 tarihinde imzalanan Belgrad Sözleşmesi ile kurulan komisyon. Tuna Nehrinden Karadenize kaar serbest gemi taşımacılığını sağlamak ve koşullarını geliştirmek için çalışır. Üyeleri: Avusturya, Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya, Romanya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya.

Türetilmiş müdahale fiyatı-Derived intervention price
Uluslar arası ticarette, paketlenmiş tütün için, işleme masrafları kadar arttırılmış müdahale fiyatıdır.

Türk-Alman İttifakı, 3 Ağustos 1914
Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya Savaşına girmesine neden olan ittifak antlaşması.
Alman-Osmanlı ittifakı I. Dünya Savaşı başladıktan sonra, 2 Ağustos 1914’te hazırlandı ve birgün sonra imzalandı. İttifaka göre, Almanya ve Osmanlı devleti, Avusturya ile Sırbistan arasındaki çatışmada tarafsız kalacaklardı. Ancak, bu çatışma bir Alman-Russavaşına dönüşürse(ittifak imzalandığında dönüşmüştü bile). Osmanlı devleti Almanya’nın yanında savaşa katılacaktı. Buna karşılık, Osmanlıdevletinin toprak bütünlüğü Rusya tarafından bozulunca, Almanya Osmanlı devletine yardım edecekti.
Bu ittifak antlaşması Osmanlı Devleti’nin geleceğini Almanya’ya bağlamıştır.

Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Paktı, 1925
İngiltere ve Milletler Cemiyeti’nin Musul sorunundaki tutumları ve İngiltere’nin 1925’te Doğu ayaklanmasını kışkırtması Türkiye’yi Sovyetler Birliği’nin desteğini arama yoluna itmiştir. Sovyetler Birliği de aynı yıl imzalanmış bulunan Lokarno Antlaşmalarını kendisine yönelik düzenlemeler olarak yorumlamış ve bunların sonucu olarak, iki devlet arasında 17 Aralık 1925’te bir “Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşması” imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre, iki devlet birbirine saldırmayacak, taraflardanbiri saldırıya uğradığı takdirde öteki tarafsız kalacak ve taraflar birbirlerine yönelik siyasal düzenlemelere girmeyecekti. Ayrıca, taraflar üçüncü devletlerle siyasal nitelikte antlaşmalar imzalamadan önce birbirlerine danışacaklardı.

Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı
30 Ekim 1918 tarihinde Osmanlı hükümetince imzalattırılan Mondros Silah Bırakışması İtilaf devletlerince yalnız savaş sonrasında yapılan gizli antlaşmalarda belirtilen yerleri işgal hakkını vermemekte, aynı zamanda şu iki önemli hükmü de öngörmekteydi. (i)Boğazlar bölgesi işgal altına alınacak ve (ii)İtilaf devletleri güvenliklerini tehlike altında gördükleri bölgeleri de işgal edebileceklerdi. İşte I. Dünya Savaşı’nın galip devletleri, anlaşmalarda söz konusu edilen “Mezopotamya” ve “Kilikya” gibi sınırları hiç de belirli olmayan bölge adlarına ve yukarıdaki maddeye dayanarak, Türklerin içinde yaşayacağı sınırı sürekli kuzeye, Anadolu’nun içlerine doğru zorlamaya başlamıştı.
Bu kötü koşullar altında, Mustafa Kemal’in önderliğinde Anadolu’da başlayan Ulusal Kurtuluş Hareketi, Temmuz-Eylül 1919 tarihleri arasında Erzurum ve Sivas Kongreleri ile örgütlenmiş ve mücadelenin amaçları bu kongrelerde ana hatları ile belirlenmiştir. Ulusal sınırlar içinde vatan bir bütündür, geçici bir hükümet kurulacaktır ve Manda ile himaye sistemleri kabul edilemez.
Anadolu’da bu örgütlenme çabaları olurken, Osmanlı Meclis-i Mebusanı 28 Ocak 1920 tarihinde son toplantılarında, ulusal kurtuluş hareketinin temel ilkelerini “Misak-ı Milli” adı altında ilan etmiştir.
Misak-ı Milli ulusal ve bölünmez bir Türk ülkesinin sınırlarını çizmiş, bunu Osmanlı yönetim ve gelenekleri ile bağlantının kesildiğini tüm dünyaya açıkça ilan etmiştir. İslam dünyasına öncülük yapmak iddiasında bulunan çok uluslu bir imparatorluk yerine, mütecanis bir ulus-devlet kurulacaktı ve yeni Türkiye’nin gücü buradan kaynaklanıyordu.
Türk ulusal kurtuluş hareketinin kronolojik seyri şöyle olmuştur. 23 Nisan 1920’de TBMM’e açıldı. 2 Aralık 1920 tarihli Gümrü Antlaşması ile doğudaki harekat sona erdi. Gümrü’den sonra Sovyetler Birliği ile 16 Mart 1921’de Moskova Dostluk Antlaşması imzalandı. Bununla Sovyet Rusya, Misak-ı Milliyi tanıyordu.
10 Ocak 1921 I. İnönü Savaşı,
31 Mart 1921 II. İnönü Savaşı,
23 Ağustos-13 Eylül 1921 Sakarya Meydan Muharebesi,
20 Ekim 1920’de Fransa ile Türkiye arasında yapılan Ankara Antlaşması. Bu antlaşmayla iki devlet arasındaki savaş durumu sona eriyordu.
30 Ağustos 1922 Büyük Taarruz’un başarıyla sonuçlanması.
9 Eylül 1922 Mudanya Bırakışması,
24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lausanne Barış Antlaşması ile Türk Ulusal Kurtuluş hareketi başarıyla sonuçlandı. Osmanlı imparatorluğunun küllerinde bir devlet oluşturuldu

u

U-2 Uçağı Olayı
U-2 olayı, yalnız Doğu-Batı ilişkileri açısından değil, aynı zamanda Türkiye açısından da önemli sonuçlar doğurmuş bir soğuk savaş olayıdır. ABD’nin bazı NATO ülkeleri ve bu arada Türkiye’deki üslerinden kalkan uçakların faaliyetleri sorunu, U-2 haberalma uçağının düşürülmesi üzerine alevlenmiş ve Sovyet-Amerikan ilişkilerinde önemli bir bunalıma yol açarak, soğuk savaşı şiddetlendirmiştir. U-2 olayı, Amerikan yöneticilerinin, Sovyetler Birliği’nin 1949 yılında atom tekelini ortadan kaldırmasından sonra duymaya başladıkları derin güvensizliğin doğrudan bir sonucudur. U-2 uçağı bir füze gibi havalanabilmekte, 10 saniye içinde 300 metre yükselmekte, 30.000 metre yükseklikte, güçsüz olarak 300 mil gözükebilmekte ve yakıt almaksızın yedi buçuk saat ve 3.000 mil uçabilmekteydi. Uçak, çok yüksekten net biçimde fotoğraf çekecek son derece güçlü kameralarla donatılmıştı.
Dünya, U-2 olayını, 3 Mayıs 1960’ta Khrushchev’in Sovyet hava alanında bir Amerikan casus uçağının 1 Mayıs tarihinde düşürüldüğünü açıklamasıyla öğrendi. ABD bu uçağın casus uçağı olmadığını, açık hava sağanaklarını inceleyen meteorolojik bir uçak olduğunu açıkladı. Khrushchev, 5 Mayıs 1960’ta verdiği ikinci demeçte, tam doruk toplantısının yapılacağı sırada, Sovyetler Birliği’ne karşı girişilen bu düşmanca hareketin, doruk toplantısını baltalamak amacını güttüğünü söylemiş ve hükümetin Amerikan uçaklarına üslerinde faaliyet izni veren devletlere de uyarıda bulunacağını belirtmiştir. Ayrıca, herhangi bir saldırıya karşı, Sovyetlerin güdümlü füzelerle karşılık vereceğini ve bu saldırıda kullanılan üslerin de yerle bir edilebileceğini hatırlatmıştır. Açıktır ki, bu sözler Türkiye’ye doğrudan bir tehdit niteliğini taşıyordu.

Ultimatom (ultimatum)
Bir devletin diğer bir devletten derhal veya belirli bir süre içinde yerinegetirilmesini istediği bazı taleplerde(mesela o devlete verilmiş zararlardan dolayı tazminat ödenmesi, sınırlı ihlal ve tecüvüzlerine son verilmesi, sınırı geçmiş olan birliklerin geri çekilmesi gibi) bulunduğu diplomatik belge. Ayrıca genellikle talep veya taleplerin derhal yahut belirtilen sürede yerine getirilmemesi ültimatomu veren devletin gerekli gördüğü bütün tedbirleri (ilişkilerin kesilmesi, aynıyla karşılık verme, abluka, silah kullanma ve savaş ilanı) almakta kendini serbest sayacağı da belirtilir. La Haye antlaşmasına göre ultimatomun yazılı olarak verilmesi gerekir.

Ulus (nation)
İnsanların biraraya gelerek oluşturdukları en geniş toplumsal örgütlenme biçimi. Genelde aynı topraklar üzerinde yaşama, dil, din ya da benzeri ortak değerlerle birleşme ve yine genelde hukuksal egemenliği olma gibi tarafsız, kişinin kendini gruptan sayması gibi subjektif değerlerin biraraya getirdiği ve bu farkların bir elit tarafından hatırlatıldığı insan topluluğu, ulusu oluşturan çeşitli öğelerin tarihin genel akışı içinde belirginleştiği toplumlar, ancak kendi devletlerini kurma hakkını elde ettikten sonra günümüzdeki anlamda ulus olabilmişlerdir. Özellikle tanımda yer alan ve bir ulusun üyelerinde ortak olması gereken özellikler günümüzdeki birçok ülke açısından (en azından resmi düzeyde) sözkonusu olan ulus-devlet birlikteliğini hemen hemen bütünüyle ortadan kaldırmaktadır. Bu tanıma göre ya bir devlet içinde birçok ulus yeralmakta ya da bir ulus birden çok devlet arasında bölünmüş durumdadır. Bu durum günümüzde soruna daha pragmatik açıdan bakan ve daha çok ulus-devlet birlikteliğini temel alan bazı ulus tanımlarını beraberinde getirmiştir. Günümüzde yaygın kanıya göre ulus, ortak bir geçmişe ve geleceğe ilişkin benzer düşüncelere sahip olan yani bir inanç ve bilinç birliği içinde bulunan insan topluluğudur.

Ulusal Çıkar (national interest)
Yöneticilerin, devletlerin dış politikalarını dayandırdıklarını söyledikleri temel ögelerdir. Marksistlere göre devletin çıkarları veya ulusal çıkarlar aslında toplum içindeki egemen sınıfın çıkarlarından başka birşey değildir. İç politikada olduğu gibi dış politikada da devlet, mevcut düzeni dış tehlikelerden koruyan ve egemen sınıfın dışarıdaki çıkarlarını yürüten başlıca araçtır. Sovyet yetkililere göre barış zamanında dış politikanın başlıca aracı diplomasidir. Dış politikanın egemen sınıfın çıkarlarını yansıtmaya karşın diplomasi ulusal çıkarların resmi biçimdeki ifadesidir. Diplomatik ilişkiler ulusal çıkarlar örtüsüne gizlenmiş olan grup çıkarları ya da toplumsal sınıf çıkarları arasındaki çatışmanın bağdaştırılmasından başka birşey değildir. Ulusal çıkar kavramının tüm ulusun çıkarlarının bir bileşkesi niteliğini taşıdığını kabul eden klasik görüş taraftarları açısından da hangi ögelerin ulusal çıkarı temsil ettiğinin belirlenmesi sorun olmaktadır. Herşeye rağmen bir ulusun tümünü kapsayan ortak bir çıkaröğesinin ülkenin öz varlığının korunması olduğu genellikle kabul edilmektedir. Son yıllarda özellikle deABD’li bazı yazarlar kavramın uluslararası politikanın biçimsel analizi açısından pek uygun olmadığını, dolayısıyla yerine başka kavram ya da kavramların konulması gerektiğini savunmaktadırlar.

Ulusal Devlet (national state)
Bir devlet biçimi Ortaçağ Avrupası’nın son dönemlerinde giderek çökmeye başlayan feodal sistem karşısında yeni ortaya çıkan burjuvaziyi yanlarına alan krallar merkezi otoritelerini güçlendirmekteydiler. Fransız Devrimi de ulusçuluğun ideolojik ve moral altyapısını güçlendirdi, çok uluslu imparatorluklar için gerçek bir tehdit oldu. 19. yy’ın sonları ve 20. yy başlarında en yoğun dönemini yaşayan ulusal devletlerin ortaya çıkış süreci 20. yy’ın ikinci yarısından itibaren azalmıştır. Bunun nedenleri, potansiyel toplulukların sınırına yaklaşılması iki bloklu sistemin ulusal devletin prestijini zedelemesi, eski sömürge devletlerinin bağımsızlığa kavuşurlarken ulusal devlet niteliklerini taşımamaları olarak sayılabilir. Ulusal devlet günümüzde yaygın bir uluslararası birim, bir devlet biçimi olarak görünmektedir.

Ulusal Güç (national power)
Bir devletin bir diğerini, belirli tutum ve davranışları yapma ya da yapmama açısından zorlamakta kullanılabileceği potansiyel olanaklar toplamı. Coğrafya; ulusal gücü oluşturan en istikrarlı faktördür. Önemi eski dönemlere göre azalmakla beraber günümüzde de geçerlidir. Örneğin, ülkenin bir ada olması, çok dağlık ve içlerine ulaşılması güç bir topograik yapıya sahip olması veya ülkeyi diğer ülkelerden ayıran hiçbir doğal engelin bulunmaması, bir ülkenin ulusal gücünü etkileyen ögelerden birisi de doğal kaynaklardır. Endostriyel kapasite; günümüzde gerekbarış gerekse savaş dönemlerinde ülkelerin ulusal gücünü belirleyen en önemli faktörlerden birisi de endüstriyel kapasitedir. Askeri Hazırlık Derecesi; gücü oluşturan temel öğelerden birisidir. Bir ülkenin askeri hazırlık derecesi, o ülkenin savaş teknolojisi, askeri birliğinin kapasitesi ve de silahlı kuvvetlerinin nicelik ve nitelik açısından mevcut durumu ile ilgilidir. Nüfus; önem derecesi duruma göre değişen bir faktördür. Günümüzde de konvansiyonel silahlar ile sürdürülen savaşlarda, özellikle de kara savaşlarında nüfusun önemi büyüktür. Diplomasinin Niteliği; elde bulunan potansiyonel olanakların değerlendirilmesi konusunda genel politikayı belirleyen faktördür. Bu anlamda diplomasi, ulusal gücü meydana getiren farklı ögeleri, ulusal amaçları yakından ilgilendiren uluslararası konular üzerinde en yüksek etkide bulunabilecek bir şekle getirme sanatıdır. Hükümet ve Yönetimin Niteliği; gerçekte sözü edilen tüm ögeler hükümet tarafından alınan kararlar çerçevesinde bir ülkenin gücünü oluştururlar. Bu nedenle nitelikli bir hükümetin gerçekleşebilmesi için gereken üç görev vardır; a)ulusal gücü yaratan maddi ve insani kaynaklar ile izlenmekte olan dış politika arasında bir dengenin kurulması b)sözkonusu kaynakların kendi aralarında gerçeçi dengenin kurulması, c)izlenecek dış politika konusunda halkın desteğini kazanma. Bazı yazarlar ulusal moral, ulusal karakter gibi saptanması ve karşılaştırılabilmesi son derece güç bazı faktörleri de ulusal gücü oluşturan ögeler arasında ele almaktadır.

Ulusal Hava Sahası (national air space)
Bir devletin ülkesi üstündeki hava sahası. Hava sahası devletlerin egemenliği altında bulunan hava ülkesi ile buna bitişik olarak yer alan iç suların, boğazların üstünde bulunan hava sahasıdır.

Ulusal Karakter (national character)
Devletlerin ve hükümetlerin “kişileştirilmesi” ile uluslararası davranışlarının açıklanabileceğini savunan görüş. Barışta ve savaşta ulus adına eylemde bulunanlar devlet politikası belirleyenler, uygulayanlar, destekleyenler, seçenler ve seçilenler, kamuoyunu biçimlendirenler gibi şeylerin hepsi ulusal karakteri oluşturan entellektüel ve moral niteliklerin izlerini taşırlar. Bunun sonucu da ulusal karakterin ulusal güç üzerinde etkiye sahip olmasıdır. Uluslararası ilişkilerin açıklanmasında ulusal karakterin gözönüne alınması bugün ciddi ve gerçekçi bir yaklaşım olarak kabul edilmemektedir. Rusların kaba kuvvetçiliği ve inatçılığı, Amerikaların buluşçuluğu ve bireyciliği, İngilizlerin doğmatik olmayan sağduyuları, Almanların ve Japonların disiplinci organize toplumsal yapıları ulusal karakter farklılıkları olarak öne sürülmekte ancak uluslararası ilişkilerin açıklanmasında çok yetersiz kalmaktadır.

Ulusal Kurtuluş Hareketleri
II. Dünya savaşından sonra tanık olunan, emparyalist devletlerin yönetimi altında bulunan sömürgelerin uluslaşması ve bağımsızlıklarını kazanmaları, gerçekte yalnızca savaşın bir ürünü sayılamaz. Bu önemli sürecin kökenleri geçen yüzyılın içinde dal budak salmış bulunmaktaydı. 19. yy. emparyalizmi, sömürgelerle sömürgeciler arasında 1914 yılına kadar, hiç değişmeden süren özel bir ilişkiler bütünü kurmuştu. Kısaca, siyasal bağımlılık, ırksal eşitsizlik, halklarının ulusal benlik ve bütünlük kazanmaları, okuma-yazma oranın artması yaşam düzeylerinde az da olsa bir yükselişin sağlanması ve nüfusun artması sonucunda ortaya çıkan ulusal bilinç, 19. yüzyılın ürünleri olan siyasal bağımlılık, ırksal üstünlük ve ekonomik sömürünün karşısına çıkan temel güçler olmuştur. Bu gücün belirli bir hedefe yönelmesine yardım eden ise, özgürlük, eşitlik ve “self determinasyon” gibi liberal ideallerdir. Bu genel akım iki dünya savaşı ile hız kazandı. Çünkü, sömürgeci devletlerin çoğunluğu bu iki savaştan son derece güçsüz çıkmış ve bu yüzden ister istemez, sömürgeleri üzerindeki denetimi gevşetmek zorunda kalmışlardır. Bir başka hızlandırıcı etki ise sömürgeci devletlerin bu savaşlarda rakiplerini yenebilmek için sömürge insanının, savaşken er olarak yardımını istemeleri ve böylece bu askerlerin, belki de ilk defa beyaz insana göre ırksal bir aşağılığının olmadığını anlamaları ve Batı’nın liberal düşüncelerini açılmalarıdır. Afrika ve Asya’da Batı’ya karşı bağımsızlık hareketlerini yürütenlerin büyük çoğunluğunu dünya savaşına katılmış bulunan askerler oluşturmuştur. II. Dünya Savaşı bittiğinde yeryüzünde 600 milyon insan şu yada bu biçimde sömürge sistemi altında yaşamaktaydı. Bugün ise bağımlı bulunan ülke sayısı hemen hemen hiç kalmamıştır. Bu büyük dönüşüm Hindistan ve Pakistan’ın bağımsızlığı ile başlamıştır.

Ulusal marş-Anthem/national anthem
Devletlerin bağımsızlık ve egemenlik sembolü olan marş. İlk olarak 1570 yılında Hollanda Krallığı’nda, daha sonra 1745’te İngiltere’de, 1789’dan sonra Fransa’da okunmaya başlanan ulusal marşlar, daha sonra yaygınlık kazanarak, ulus devletlerin değişmez unlurlarından biri haline gelmiştir. Uluslararası ilişkilerde, devlet başkanlarının yada diğer üst düzey karşılamalarda konuk liderin milli marşının okunması protokol kurallarından biridir.

Ulusal Moral (national moral)
Bir ulusun kendi hükümetlerinin dış politikasını barışta ve savaşta desteklemekte gösterdiği konsantrasyon derecesi. Tüm ülkede ulusal moralin varlığı, yokluğu veya niteliği özellikle ulusların tehlike ile karşılaştığı bunalımlı zamanlarda daha açık biçimde ortaya çıkar. Ulusal moral bir devletin ordusunun, dış işlerini, üretimini yani tüm faaliyetlerini ve dolayısıyla gücünü etkiler.

Uluslararası Af Örgütü-Amnesty International
Merkezi Londra’da bulunan uluslararası örgüt. 1961 yılında kurulan örgüt, düşünce suçu mahkumlarının serbest bırakılması, siyasal tutukluların adil biçimde yargılanması, işkencenin önlenmesi ve ölüm cezasının kaldırılması gibi alanlarda mücadele vermektedir. Yayınladığı yıllık raporlarla, uluslararası kararların alınmasında yada rapora konu olan ülke hakkındaki politik tavırlar üzerinde etkili olmaktadır. Örgütün halen 150’yi aşkın ülkede şube ve üyesi bulunmaktadır.

Uluslararası Boğazlar (international straits)
İki açık denizi birleştiren deniz yolu. Bir boğazın “uluslararası boğaz” olarak kabul edilmesi için uluslararası deniz ulaşımında kullanılıyor olması, genişliği ve coğrafi konumu ve durumu önemli etkenlerdir. Eğer sözkonusu boğazın genişliği karasularının iki katından az ise ve iki açık deniz parçalırını birleştiriyorsa Boğaz suları karasuları rejimine tabidir. Boğazın genişliği, karasularının iki katından fazla ise, karasularının dışında ve boğazın ortasındaki alanda açık deniz rejimi uygulanır.

Uluslararası Denizyatağı (deep seabed)
Ulusal yetki sınırları dışında kalan deniz yatağı ve toprak altı. Deniz yatağı kavramı 1945’ten sonra ortaya çıkmıştır. Denizlerin maksimum düzeyde kullanılması arzusu ve teknolojik gelişmeler sonucu, devletler deniz yatağının ve toprak altının araştırılması ve işletilmesi için çalışmalarda bulunmaya başlamışlardır. Devletlerin karasularının altında kalan bölümün dışındaki deniz yatağı alanında çeşitli uluslararası düzenlemeler öngörülmektedir. Ancak denizde deniz altı ve boru döşeme hakkı da bu çerçevede ele alınmaktadır.

Uluslararası Hava Sahası (international air space)
Hiçbir devletin ulusal hava sahasına girmeyen yani devletlerin karasuları sınırının dışındaki bölgelerin üstündeki hava sahası. Deniz hukuku antlaşmaları açık denizler üzerinde yaralan hava sahasındaki uçuş serbestliği ilkesini kabul etmek suretiyle karasuları dışında kalan hava sahasının ulusal egemenliğe konu olamayacağını benimsemiştir.

Uluslararası İlişkiler (international relations)
Uluslararası ilişkiler, başta devletler olmak üzere, hükümetler ve devlet-dışı kuruluşlar arasında hukuksal, siyasal ve ekonomik ilişkileri analiz eden kapsamlı bir deyimdir. Hatalı olarak uluslararası politika deyimi ile aynı anlamda kullanılır. Uluslararası İlişkiler devletler arasındaki her düzeyde ve her çeşit konudaki ilişkileri kapsamasına karşın, uluslararası politika devletlerin resmi organları aracılığıyla kurduğu ve siyasal konulardaki ilişkileri kapsar.

Uluslararası Kanallar (international channels)
İki açık denizi birbirine bağlamak amacıyla insan eliyle açılan su yolları. Bu su yollarının uluslararası ulaşım bakımından çok önemli olmaları halinde hukuksal statüleri uluslararası anlaşmalarla belirlenmektedir. Eğer ilgili bir anlaşma yoksa uluslararası kanal sınırları içinde bulunduğu denetim hukuk düzenine tabidir.

Uluslararası Nehirler (international rivers)
İki yada daha fazla sayıda devletin ülkesinden geçerek denizlere ulaşan veya bu devletler arasında doğal sınır oluşturan nehirler. Genelde 20 Nisan 1921 Barcelona Sözleşmesi ile belirlenen hukuki statüleri, uzlaşımın kıyı devleti olsun veya olmasın geçiş serbestliğine dayanır. Kıyı devletleri ulaşımı engelleyecek önlemler alamaz ve özel hizmetleri karşılığı dışında hiçbir ücret talep edemezler.

Uluslararası Politika (international politics)
Uluslararası ilişkiler disiplinin bir alt dalıdır. İki veya daha fazla devlet arasındaki siyasi ilişkileri uluslararası sistemin tümü içinde ele alarak inceler. Uluslararası politika, devletlerin resmi organları aracılığıyla giriştikleri ilişkileri kapsar. Uluslararası politikarın tüm devletlerin dış politikalarının toplamı olduğu söylenir. Bu bir bakıma doğrudur, ancak, devletlerin dış politikalarının teker teker incelenmesiyle uluslararası politikanın tümünü çözümleyebilmek imkansızdır. Uluslararası politika alanında her zaman geçerli olabilecek bir “büyük kuram” (grand theory) geliştirilememiştir. Bu alanda yapılan araştırmaların çoğu konuya tek yönlü bakmıştır ve hemen hepsinde süreç yönü ön plana alınmıştır.

Uluslararsı Ödemeler Bankası-Bank of International Settlements
Uluslararası finansal istikrarı sağlamak amacıyla merkez bankaları ve ilgili kurumlar arasında işbirliğini güçlendirmeyi hedefleyen uluslararası örgüt. 1930 yılında İsviçre’nin Basel kentinde kurulmuştur. Dünya çapında 49 merkez bankası üyedir.

Uluslararası Sistem Kuramı: bkz. Sistem Analizi
Uluslarüstücülük (supranationalism)
Uluslaraüstücülük, üye birimlerden merkezi organa doğru bir karar-alma otoritesi transferini içerir. Üyeler uluslarüstü kararı ya kabul etmek ya da sistemden çekilmek zorundadırlar. Kararlar üye hükümetlerin temsilcilerince veya uluslararası düzenlemenin bir birimi olarak işlev gören kurum tarafından alınır.
Uluslarüstücülük, eğer ülkeler egemenliklerinin bir kısmını gönüllü olarak merkezi kuruma devrederlerse mümkündür. Ancak karar alma ayrıcalıklarından vazgeçmemekte ısrarlı olan liderlere sahip bağımsız ve egemen devletlerden ulaşan bir dünyada uluslarüstücülük çok az destek görmüştür. Avrupa Birliği Komisyonu, politikalar üreten, bir yürütme organı işlevi gören ve üye ülkeleri, özel grupları ve bireyleri bağlayıcı kararlar alan uluslarüstü bir kuruluş olarak ender rastlanan örneklerden birisidir. Diğer Birleşmiş Milletler organlarından farklı olarak Güvenlik Konseyi, BM Antlaşması’nda barış ve güvenlik konularında üye ülkeleri bağlayıcı uluslarüstü kararları almakla yetkilendirmiştir. Konsey bu gücünü, sözgelimi 1966’da Rodezya’ya zorlayıcı ekonomik yaptırımlar uygulamak suretiyle göstermiştir.

Uluslar Avrupası-Europe of nations
Avrupa Birliği’nin, farklı üye uluslardan oluşan bir bütün olduğunu savunan bütünleşme modeli. Organizasyon açısından daha yumuşaktır ve konfederasyon devletler Avrupası ile federasyon halklar Avrupası modelleri arasında bulunur.

Uluslararası Tarih Çizgisi-Date line
180 derece boylam çizgisi ile çakışan ve milletlerarası tarih değiştirme çizgisi kabul edilen kuramsal çizgi. Varsayılan bu çizginin doğusundaki bölgelerde takvim, batısındakilere göre bir gün ileridedir.

Uluslararası Teamül, adet, gelenek, alışkanlık-Custom
Uluslararası siyasette, yazılı olmayan, kanunlarda belirtilmeyen; ama uzun yıllardır uygulandığından hiçbir ülkenin çiğnemediği genel teamüller. Ancak, devletlerarası ilişkilerde keyfiliği önlemek ve muhtemel anlaşmazlıkların önüne geçmek için söz konusu teamüllerin yasalar haline getirilmesi (codification) çalışmaları son yüz yıldır önem kazanmıştır. Milletler Cemiyeti tarafından yarım bırakılan bu çabalar, BM bünyesindeki Uluslararası Hukuk Komisyonu (International Law Commission) tarafından sürdürülmektedir. Komisyon çalışmaları sayesinde, birçok uluslararası gelenek (yasa) haline gelmiştir.

Uşak Devletler-Client states
Görünüşte egemenliğe sahip olmakla birlikte, tamamen yabancı devletlerin güdümünde hareket eden ve onların çıkarlarına hizmet eden devlet.

Utrecht Barışı, 1713
İspanya Veraset Savaşları’nı sona erdiren barış antlaşması. Utrecht Barışı’nın maddeleri, siyasi tarihin ana konusu olan 19. yy.’ın büyük çaplı olayları açısından çok önemlidir ve belki de “modern dünya” Westphalia’dan çok Utrecht ile kurulmuştur. Antlaşmanın asıl konusu İspanya dünyasının paylaşımıdır. İngiltere Cebelitarık ile Minorka adasını, Savua Dükalığı, Sardunya adasını aldı. İspanya’nın Akdeniz’deki öteki toprakları, (Milan, Napoli ve Sicilya) ile İspanya Hollandası (Belçika) Avusturya Habsburglarına bırakıldı. Fransa, Amerika’daki iki kolonisini (Newfondland ve Nova Scotia) İngiltere’ye devretti.
Utrecht Barışı’nın önemi şuradadır: Bir kere, daha önce de adı çok az duyulan iki küçük devlet, Savua ve Brandenburg, Avrupa’nın siyasal ufkunda yükselmeğe başladı. İki ülkenin yöneticisi, galip tarafa katılmış oldukları için, kral kabul edildiler. Bundan sonra birincisine Sardunya ya da Piyemonte, ikincisine Prusya denecektir.
İkinci olarak, Westphalia ile kurulan sistem yeniden doğrulandı. Üçüncü olarak Almanya hala federal bir karmaşa içinde, İtalya hala parçalanmış, İspanya ise Fransa’nın etkisi altına girmiş olduğu için, Utrecht Barışı’ndan İngiltere ve Fransa en güçlü iki devlet olarak çıkacaklardır. Ama, savaştan asıl kazançlı çıkan İngiltere’dir. Savaş sırasında İskoçya ile birleşmiş, Minorka ve Cebelitarık’ta Akdeniz gücü olmuş, Amerika’da iki toprak parçası elde etmiştir. Ama, daha da önemlisi, İspanya Amerikasına Afrikalı köleler taşıma ayrıcalığını elde etmiş olmasıdır. Bristol ve Liverpol gibi kentlerin gelecek dönemdeki zenginliklerinin kaynağı bu tutsak ticaretinden elde edilen karlardır.

Uyum eşitliği modeli-Concert equality model
Katılımcı tüm devletlerin, Pazar demokrasisine, kanun hakimiyetine, büyük devlet sorumluluk ve yetkisine sahip olduğu işbirliği modeli. G-8 örgütlenmesinde temel işbirliği modelidir.

Uzaktan Erken Uyarı Hattı-Distant Early Warning
Kanada nın kuzeyinde, kutup çemberi boyunca uçak ve güdümlü füzelerin yaklaştığını haber veren 5 bin kilometre alana yayılmış radar ağı.

Uzlaştırma (arbitration)
Devletler arasındaki uyuşmazlıkların barışçı çözüm yollarından birisi. Uzlaştırma siyasal ve diplomatik çözüm yöntemleri arasında en fazla resmileşmiş olandır. Ya bir kişiye ya da bir komisyona verilen uzlaştırma görevi, uyuşmazlıkların hakemlik veya yargı yoluyla çözülmesinden daha esnektir ve çeşitli uyuşmazlıklara uygulanabilme yeteneği daha fazladır. Uzlaştırıcıların verdikleri kararlar, hakemlik ve yargı yollarından farklı olarak uyulması zorunlu, bağlayıcı kararlar değildirler. Uzlaştırıcının amacı, farklı görüşlerin bağdaştırılması yoluyla uyuşmazlığın çözümünü sağlamaktır, yoksa hukuksal hakların gerçekleştirilmesi değildir. Uzlaştırıcının teklifleri tarafları tatmin etmedikçe ve taraflar bu teklifleri kabul etmedikçe uyuşmazlık çözüme bağlanamaz

(ü)

Üçüncü Dünya (third world)
Az gelişmiş ülkeler kategorisinde bulunan Afrika, Latin Amerika ve Asya ülkeleri için kullanılan bir deyimdir. II. Dünya savaşı sonrasında, özellikle soğuk savaş döneminde dünya, sosyalist sistemi benimsemiş Doğu Bloku ve kapitalist sistemi benimsemiş Batı Bloku arasında ikiye bölünmüştü. Üçüncü Dünya Deyimi bu iki kutupluluğu ortaya çıkardığı bir olguyu belirtmiş ve tam anlamıyla bu iki kutuptan birisinde yer almayan devletleri nitelemek için kullanmıştır. Bu deyim, dış politika stratejilerini “bağlantısızlık” yönünde seçen ülkeler için de kullanılır. Ancak dahaçok Varşova Paktı ya da NATO üyesi olmayan az gelişmiş Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkelerini belirtir. Bu ülkelerin ortak noktaları çoğunun bir sömürge geçirmiş olmaları bağımsızlıklarını bir mücadele sonucu kazanmalarıdır. Bu ülkeler dünya barışı için bloklar arasında bir denge unsuru olduklarını düşünmekteydiler.

Üçüncü Arap-İsrail Savaşı/1967 Altı Gün Savaşı
Mısır, Suriye, Ürdün ve Irak ile İsrail arasındaki savaş. Arap ülkeleri, 1948 ve 1956 yenilgilerinin intikamını almak ve İsrailin varlığına son vermek amacıyla 1960’lı yılların başından itibaren yoğun bir askeri yığınak gerçekleştirmeye başlamışlardı. Bu arada Filistinli gerillalar ile İsrail arasındaki çatışmalarda giderek yoğunlaşıyordu. Bu gerilim ortamının kendisi için kötü bir sona yol açmaması amacıyla erken saldırıya geçen İsrail, 5 Haziran 1967’de savaş açtı. Ancak altı gün süren savaş, Arap cephesinin yenilgisiyle sonuçlandı. Savaş sonunda, Mısır’ın Sina Yarımadası, Sureyi’nin Golan tepeleri ile Ürdün denetimindeki Doğu Kudüs ve Batı Şeria İsrail işgaline geçti. BM tarafından alınan ve İsrail’in işgal ettiği Arap topraklarından çekilmesini öngören 242 karar ise barışın sağlanması için etkili olmadı ve bir kaç yıl sonra yeni bir savaş daha çıktı.

Üçlü İtilaf, 1907
I. Dünya Savaşı öncesi oluşan komisyonlardan birisi. 1988 yılında II. Wilhelm’in Alman İmparatoru olmasıyla Şansölye Otto Von Bismarck’in 1862’den beri sürdürdüğü Almanya’nın dış politikasını Avrupa dışına taşımama ve Rusya ile iyi geçinme ilkeleri gözardı edilmeye başlandı. Bu ortam üçlü itilafın doğmasına nesnel zemini hazırlıyordu. II. Wilhelm’in Sömürgecilik hevesleri İngiltere’yi endişelendirirken, Rusya’da giderek Almanya’nın değişmez düşmanı Fransaya yaklaşıyordu. 1692’de Fransa ile Rusya arasında bir askeri anlaşma yapıldı. 1894 yılında ise bu iki ülke arasında açıkça Almanya’yı hedef alan bir ittifak antlaşması imzalandı. Bu üçlü itilafın ilk halkasıydı. İkinci halka, 1904 Fransız-İngiliz antlaşmasıdır. İngiltere ve Fransa XIX. yy. sularında yoğun bir sömürge paylaşımı mücadelesi içersindeydiler. Mısır, Sudan, Güneydoğu Asya gibi bölgelerde İngiltere ile giriştiği bu mücadelelerde başarısızlığa uğrayan Fransa, bu nedenle Avrupa’da da prestij kaybına uğruyordu. Buna karşılık Almanya’nın hızla silahlanması Fransa’ya İngiltere ile ilişkilerini düzeltmeye yöneltti. Üçlü İtilaf’ın son halkası 1907 İngiliz-Rus Antlaşmasıdır. Bu antlaşmada esas olarak iki ülke arasında sürmekte olan sömürgecilik mücadelelerini sona erdirme niteliğini taşıyordu. XIX. yy. başlarında Boğazlar üzerinde başlayan İngiliz-Rus rekabeti, sonradan Orta Asya ve Uzakdoğuya da sıçradı. Özellikle Rusya’nın İran, Afganistan ve Tibet ile ilgilenmesi, İngiltere tarafından doğrudan Hindistan’a yönelik bir tehdit olarak algıladı. Sonuç iki ülkenin Çin’de sürdürdükleri mücadelede Japonya’yı Rusya üzerine saldırtarak büyük bir yenilgiye uğramasına neden olan İngiltere başarılı oldu. Bunun üzerine Almanya ile arası bozulan Rusya İngiltere’ye yaklaşmak zorunda kaldı.

Üçlü İttifak, 1882
I. Dünya Savaşı öncesinde oluşan koalisyonlardan birisi. 1862 yılından başlamak üzer önce Rusya sonra da Almanya dış politikalarını Fransayı yalnız bırakma stratejisi üzerine kurmuşlardır. Bu amaca yönelik olarak 1872’de Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus imparatorları biraraya gelerek Birinci Üç İmparatorlar Ligi’ni oluşturdular. Bunun ardından Avusturya ile ilişkilerini daha da geliştiren Otto Von Bismarck, 1879’da Almanya-Avusturya ittifakını güçlendirdi. Bunun hemen ardından da Rusya’yı güçlendirmek için 1881 yılında İkinci Üç İmparatorlar Ligi’ni oluşturdu. Fakat Balkanlar’kaki Rusya-Avusturya rekabeti nedeni ile ittifak kısa bir süre sonra dağıldı. Bu gelişmelerin ardından, İtalya’nın Akdeniz bölgesinde Fransa ile giriştiği rekabet, Üçlü İttifak’ın doğuşunu hazırladı. Özellikle Tunus sorunu yüzünden Fransa ile arası açılan İtalya, Almanya gibi güçlü bir müttefike ihtiyaç duyuyordu. Birmarck ise Fransa ile sorunu olan her ülkeyi desteklediği gibi, İtalya’yı da destekliyordu. 1879 Almanya-Avusturya ittifakı nedeniyle Almanya ile Rusya’nın ilişkileri iyi değildi.

Üçüncü Reich (The Third Reich)
1933-1945 yılları arasında Almanya’da Nazi rejimine Nazilerce verilen ad. Nazi öğretisinde Kutsal-Romo German imparatorluğu (962-1086) Birinci Reich’tir. 1871’de Birmarck’ın önderliğinde Alman birliğinin sağlanması ile ortaya çıkan ve 1918’de II. Wilhelm’in tahtan inmesiyle son bulan Alman imparatorluğu II. Reich’tir.

Ülkelerin Ay ve Diğer Uzaysal Nesneler Üzerindeki Faaliyetlerini Düzenleyen Anlaşma-Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies
1979 yılında imzalanan ve Temmuz 1984 yılında yürürlüğe giren uluslararası anlaşma ile, ülkelerin yapacağı faaliyetler belli bir rejime bağlanmıştır. Bu anlaşmaya Ay Anlaşması da denmektedir.

Ülke Kazanma
Devletlerin bir ülke parçasının sahibi olmaları iki durumda ortaya çıkmaktadır. i) Bir yeni devlet doğduğu zaman, ii) Varolan bir devlet ülkesine yeni bir ülke parçası kattığı zaman.
1) Devletin doğuşu ile bir ülkeye sahip olması
Bu yeni devletler, sömürgelikten kurtulan eski sömürge devletleri olup onların belirli bir ülkeye sahip olmalarının hukuksal dayanağı, self-determinasyon ilkesi olarak kabul edilmektedir. Buna karşılık, bugün de gerek eskiden günümüze kadar varlıklarını sürdüren eski devletlerin gerekse varolan bir devletten ayrılma yoluyla bağımsızlığını kazanan yeni devletlerin sahip oldukları ülkelerin hukuksal dayanağı konusunda bir görüş birliği yoktur.
2) Varolan bir devletin ülke kazanması
Devletlerin ülke kazanması olayını iki değişik duruma göre değerlendirme olanağı vardır. i)Bir sahipsiz ülkenin bir devlet ülkesine katılması. ii)Bir devlet ülkesinden başka bir devletin ülkesine aktarılması. Bu konuda başvurulan başlıca yollar, tarafların maddelerini bildirme biçimlerine göre sınıflandırırsak uygulamada 3 değişik yönteme rastlanmaktadır. a)Andlaşma yoluyla ülke kazanılması, b)Tek-taraflı işlemler aracılığıyla ülke kazanılması, c)Uluslararası yargı, hakemlik ya da örgüt organı kararı ile ülke kazanılması,
a) Andlaşma yoluyla ülke kazanılması:
Devir, bir devletin ülkesinin bir bölümünün üzerindeki haklarından bir başka devlet lehine andlaşma aracılığıyla vazgeçmesi olayına verilen addır. Devir işleminin tam olarak gerçekleşmesi 2 öğenin bir araya gelmesini gerektirmektedir. i)Bir devir andlaşmasının yapılması, ii)İlgili ülkenin fiilen öteki devletin egemenliğine girmesi. Devir işlemi herhangi bir koşula ya da karşılığa bağlı olmayacağı gibi, bağış koşullu ya da bir karşılıksız elde etme sonucunda da olabilir.
b) Tek-taraflı işlemler aracılığıyla ülke kazanılması
Bir devletin tek-taraflı bir işlem ile başka bir devletin bir ülke parçasına sahip olması olayına, tarih içinde, iki durumda rastlanmaktadır. i)Fetih, ii)Kazandırıcı zamanaşımı. 20. yy.’da fetih yoluyla ülke kazanılması hakkının giderek reddedildiği gözlenmektedir. Kazandırcı zamanaşımı ise iç hukuktan uluslararası hukuka aktarılan bir kavram olup, başlangıçta bu hakka dayanmamakla birlikte bir ülke parçası üzerinde sürekli etkin bir biçimde egemenlik haklarını kullanan devletin belirli bir süre sonucunda ülkeye sahip olmasını hukuksal açıdan kabul etmektedir. Kazandırıcı zamanaşımı için 2 öğenin oluşması şarttır. 1)Bir ülkenin fiili işgal altında tutulması, 2)Belirli bir sürenin geçmesi.

Ülke masası-Country desk
Devletlerin, dışişleri bakanlıları bünyesinde, diğer ülkelere ilişkin politikalarının oluşturulmasıyla görevli alt birim. Söz konusu masalar, görevli oldukları ülkeler hakkında her türlü bilgiyi tasnif ederek, politika oluşturma sürecine katkıda bulunur.

Ülke takımı-Country team
Büyükelçilik kabinesi de denebilecek bu niteleme, hethangi bir ülkede görevli olan büyükelçi ile beraberindeki çalışma arkadaşlarının oluşturduğu ekibi ifade eder. Genellikle Amerikan diplomasisinde yaygın olarak kullanılır.

(v)

Vandenberg Kararı, 1948
ABD’nin güvenliğini ilgilendiren ve karşılıklı yardıma dayanan bölgesel ve diğer ortak anlaşmalara katılabilmesini mümkün kılan karar. ABD, Monroe Doktrininden beri Avrupa ülkeleriyle ittifaka girmiyordu. Yalnızcılık politikası uyguluyordu. Batı Avrupa Birliği’nin kuruluşunun hemen ardından Sovyetlerin Berlin Sorununa ilişkin çıkarları karşısında Senatör Vandenberg 1948 Nisan’ında Senatoya bir karar tasarısı sundu. Bu tasarıya göre ABD Başkanına bölgesel ve diğer ortak anlaşmalara katılma yetkisi veriliyordu. Bu teklif, 11 Haziran 1948’de kabul edildi ve bu karara Vandenberg Kararı denildi. Bu karar ile ABD, 1823’ten beri esas olarak uyguladığı politikasını resmen terketti.

Varşova Antlaşması, 1970
Almanya Polonya sınırını belirleyen antlaşma. 7Aralık 1970’te imzalanan antlaşmaya göre Almanya ile Polonya arasındaki sınır, Oder-Neisse nehirlerinin oluşturduğu sınır olarak kabul ediliyordu. Bu sınır bir kısım Alman toprağını Polonya’ya vermekteydi. Taraflar birbirlerine yönelik olarak kuvvete başvurmamayı taahhüt ediyorlardı. Bu antlaşmanın yürürlüğe girmesi, ABD, İngiltere ve Fransa’nın isteği üzerine, Berlin konusunda yapılacak dörtlü bir antlaşmaya bağlı tutulmuştur. Antlaşma, ülkelerin Dışişleri Bakanlarının 3 Haziran 1972’de metni paraf etmelerinden sonra yürürlüğe girmiştir.

Vatandaş Diplomasisi-Citizen diplomacy
Herhangi bir yasal görev ya da sorumluluk olmaksızın, ilgili ülke vatandaşları tarafından bireysel olarak yürütülen diplomasi faaliyeti. Gönüllü propagandadan, lobi faaliyetlerine kadar çok değişik biçimlerde yürütülebilir.

Vekaletname komitesi-Credentials committee
Gerek BM oturumları ve gerekse uluslararası konferanslarda, katılımcıların asıl katılması gereken kişiler olup olmadığını kontrol etmek üzere oluşturulan komite. BM’de söz konusu komitenin oluşumunda coğrafi dağılım esas alınırken, oturum öncesi belgelere ilişkin kontrol bir rapor halinde Genel Kurula iletilir. Komite, herhangi bir devlet temsilcisinin delegasyon belgelerini kabul etmeyebilir. Bunda teknik gerekçelerin yanısıra 1974 yılında kabul edilmemesinden olduğu gibi, siyasi gerekçeler de rol oynayabilir.

Vekil konsolos-Consular agent
Bir devletin sürekli biçimde konsolosluk bulundurmadığı bir bölgede, söz konusu devletin konsolosluk işlerini yürüten resmi görevli. Vekil konsolos genellikle, atayan ülkenin değil, ev sahibi ülkenin bir vatandaşıdır ve part-time çalışır.

Versailles (Versay) Barış Antlaşması, 1919
28 Haziran 1919 tarihinde imzalanmıştır. 440 maddelik antlaşma ile Almanya, Alsace-Loraine ve Saar bölgelerini Fransa’ya bıraktı. Ancak Saar bölgesinde 15 yıl sonra plebisit yapılacak, hangi devlete bağlanacağı kesin olarak o zaman kararlaştırılacaktı. Polonya’ya Poznan ve Batı Prusya verildi ve böyle Polonya denize çıkmış oldu. Danzig, Milletler Cemiyeti’nin himayesi altında serbest bir şehir haline geldi. Belçika’nın tarafsızlığı kaldırıldı. Almanya, Avusturya, Polonya ve Çekoslovakya’nın bağımsızlıklarını tanıdı ve Almanya’nın Avusturya ile birleşmesi yasaklandı. Almanya bütün deniz aşırı topraklarından vazgeçti.Bu sömürgelerde Milletler Cemiyeti’nin denetimi altında “Mandat” sistemi kuruldu ve İngiltere, Fransa, Belçika ve Japonya mandater devlet oldular. Almanya çok sınırlı bir orduya sahip olacaktı ve zorunlu askerlik sistemi kaldırıldı. Bütün savaş gemilerini itilaf devletlerine verdiği gibi, bundan böyle denizaltı ve uçak da yapamayacaktı. Bunun yanında Almanya’ya “tamirat borcu” adı altında savaş tazminatı da yüklendi.

Vesayet Rejimi
Belirli ülkelerin bağımsız bir devlet kurana değin, Birleşmiş Milletler’in (BM) gözetim ve denetimi altında başka devletlerce yönetilmelerini öngören hukuksal statü. Vesayet rejimi altında bir ülkeyi yöneten devlet, ülkede yaşayanların siyasal, ekonomik ve toplumsal bakımdan gelişmelerini sağlamak, ülkenin özgür koşullarını, ülke halkının özgürce dile getirdiği amaçları ve vesayet rejimi antlaşmasındaki hükümleri göz önünde bulundurarak kendi kendini yönetme ve bağımsızlık yönündeki ilerlemeyi kolaylaştırmak, ırk cinsiyet, dil ve din ayrımı gözetmeksizin herkesin insan haklarından ve temel özgürlüklerden yararlanmasını güvence altına almakla yükümlüdür. Vesayet rejiminin gözetim ve denetimi konusunda BM’nin bir organı olarak Genel Kurul’a karşı sorumlu olan Vesayet Meclisi görevli kılınmıştır.
Vesayet rejiminin hangi ülkelerde uygulanacağı konusu Birleşmiş Milletler Antlaşmasının 77. maddesinde belirlenmiştir. Buna göre vesayet rejimi uygulanabilecek ülkeler 3 kategoriye ayrılmaktadır:
a) Manda yönetimine bağlanmış ve bu yönetimin sürdüğü ülkeler,
b) II. Dünya Savaşı sonunda düşman devletlerinden ayrılabilecek ülkeler,
c) Yönetiminden sorumlu devletlerce isteyerek bu rejime bağlanacak ülkeler.
Birleşmiş Milletler Antlaşmasının 79. maddesi vesayet antlaşmasının ilgili devletlerce yapılmasını gerektirir. Yapılan vesayet antlaşmalarının yürürlüğe girmesi için BM Genel Kurulu’nda onaylanması gerekmektedir. Ayrıca vesayet altındaki ülkelerin yönetimi ile görevli olan devletler Genel Kurul’a her yıl vesayet rejimi uygulanan ülkelerle ilgili raporlar sunmak ve Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi’nin tavsiyelerini gözönünde bulundurmak zorundadır.
Vesayet Konseyi, Örgüt’ün altı ana organlarından biridir. Ancak vesayet altında ülke kalmaması nedeniyle Vesayet Konseyi’nin fiilen hiçbir görevi kalmamıştır.

Vichy Hükümeti
14 Haziran 1940’da Paris’in işgal edilmesiyle birlikte, Fransa’da 3. Cumhuriyet tarihe karıştı ve Petain geçici dönemi başladı. Başlangıçta, Petain bir ambargo hazırladığını ve bunu halkın oyuna sunacağını söylediyse de, böyle yapmayarak Fransa’yı kanun hükmünde kararnamelerle yönetmeye başladı. 1940 Ağustos’unda meclisi feshederek Vichy’yi başkent yaptı.Ve bir cins diktatörlük başladı. Kendini Devlet Başkanı ve Dışişleri Bakanı Pierce Caval’ın halefi ilan etti. Fransız devriminin özgürlük, eşitlik, kardeşlik ilkeleri yerine iş, aile, vatan ilkelerini koydu. Petain, zaman geçtikçe daha da ileri giderek, Nazi yönetimine benzeyen Yahudi aleyhtarlığı güden bir rejim kurdu ve bir cins Fransız “Führeri” haline geldi.

Vietnam Savaşı
Eski Fransız kolonisi olan bir kısım Hindiçini topraklarındaki Vietnam, Vietminh isimli ihtilalcilerin Fransız kuvvetlerini Dien-Bien-Phu Kalesi’nde mağlup etmelerinden sonra toplanan 1954 Cenevre Konferansı ile, sonradan birleştirici seçimler yapılmak üzere, 17.nci enlem boyunca “Kuzey ve Güney” olarak ikiye bölünmüştü. Bu bölünme zamanla yerleşerek kuzeyde Vietnam Halk Cumhuriyeti (Başkent Hanoi) güneyde de Vietnam Cumhuriyeti (Başkent Saygon) şeklinde devam etti. Bu ikinci devletin bazı bölgelerinde, kuzeyle birleşme taraflısı komünist eğilimli (Vietkong) gerillaların başlattıkları bir iç savaş zamanla büyüdü ve ABD Güney Vietnam’a yardıma başlarken, Kuzey Vietnam da Vietkong’a yardım ediyordu. 1965’ten sonra ABD kuvvetleri gittikçe buradaki güçlerini ve faaliyetlerini artırıp, kuzeyden gelen müdahale karşısında bu topraklara karşı da askeri harekata girişti. Öte yandan, Rusya ve Çin de Kuzey Vietnam’ın ormanlık ve bataklık arazilerde yürüttüğü savaşlarda, iklimin ve muson yağmurlar gibi durumların sağladığı avantajlar büyük ölçüde idi ve bölgede çokbüyük (bir ara 500 binden fazla) ve iyi donatılmış askeribir güç bulunduran ABD ve ayrıca Güney Vietnam kuvvetleri, karşı tarafa ağır kayıplar verdirmelerine rağmen, kendileri da zaman zaman çok zor durumlarda kaldılar, bir çok ABD vatandaşı Vietnam Savaşı’na katılmamak için askere girmeyi reddetti (sayılarının 30 bin kadar olduğu açıklandı), ayrıca bir kısım askerler de tarafsız ülkelere (İsveç gibi) sığındılar. Öte yandan, kesin bir askeri galibiyete ulaşamayan ABDkuvvetleri, Vietkong’un kuzeyden gelen yardımı Kamboçya topraklarında “Ho Şi Minh Yolu” denen yoldan gizlice alması karşısında, bu ülke topraklarında şiddetli hava bombardımanı uygulamaktaydılar.
Savaşın uzaması ile dünya ve ABD komuoyundaki tepkiler üzerine taraflar Paris’te ateşkes görüşmelerine giriştiler ve Amerika’nın bir kısım kuvvetlerini çekmeye başlaması üzerine, 1973 başlarında Paris’te anlaşma imzalandı ve ateş kesilerek, Birleşmiş Milletler Kuvvetleri durumu denetleme görevi aldılar. Fakat buna rağmen, zaman zaman ve yer yer çatışmalar patlak vererek bir çok kişi ölmeye devam etmiştir. Nitekim Paris antlaşmasından sonra yaklaşık 100 bin kişinin daha hayatını kaybettiği bir çok kaynaklarca ileri sürülmektedir.
Vietnam’da çeşitli dönemlerde çarpışan ABD askerlerinin toplam sayısı 2,5 milyona yakındır. Bu savaşta ABDuçakları 850 bin ve helikopterleri ise 2 milyon kadar hücum yapmışlardır. Bu hücumlarda atılan bombalar toplamı 6 milyon ton kadardır. (İkinci Dünya Savaşı’nda ABD uçaklarının attığı bombaların üç katı)
ABD’nin İkinci Dünya Savaşı’nda yaptığı masraflar 288 milyar dolar kadardı. Vietnam Savaşı da 150 milyar dolara mal olmuştur. (Bu miktar savaş borçları faizleri, ölenlere tazminat ve yaralılara ödenen maluliyet paraları ile 300 milyar dolardır.) ABD 3700 kadar uçak ve 4800 kadar helikopter kaybetmiştir.
1975’te Komboçya’da yoğunlaşan gelişmelere paralel olarak Vietnam’da da benzeri bir durum ortaya çıkmış, komünist kuvvetler yoğun taarruzlara girişerek bir çok şehri süratle ele geçirmişler ve Nisan sonunda da Başkent Saygon’a girmişlerdir. Bu durumda mevcut hükümet teslim olarak reji yıkılmış ve 35 yıldır çeşitli biçimlerde süregelen Vietnam’daki savaşlar sona ermiştir. Daha sonra Kuzey ve Güney Vietnam tek devlet haline gelmiştir.
Vietnam’daki savaşlar tarihte rekor sayılacak savaşlardan biri olmuştur. Nitekim 1941’de işgalci Japonlara karşı ilk savaşlar başlamış ve 1945’de Japonların çekilmesinden sonra eski Fransız koloni idaresi yeniden kurulmuş, buna karşı bağımsızlık hareketleri başgöstermiş ve kuzeyden kurulan devlet ile Fransızlar arasındaki kanlı savaşlar Fransızların mağlubiyetiyle sonuçlanmış, 1954’de Cenevre Antlaşması’na rağmen durum tam düzelmeyerek 1961’de ABD’nin askeri müdahalesiyle son savaş dönemine girilmiştir.
Bu savaşlar 3,5 milyon kadar insan ölmüştür. Bu rakamdan daha yüksek sayıda da insan yaralanmıştır. ABDaskerlerinden 56 bin kadarı ölmüş, 300 bin kadarı yaralanmış, ABD’nin masrafları ve kayıpları 150 milyar dolar kadar olmuştur. (Daha önceki savaşlarda da Fransa 92 bin kişi kadar ölü ve yaralı vermişti).

Viyana Kongresi-Congress of Vienna, Ekim 1814-Haziran 1815
Fransız Devrimi sonrasında Avrupa’da ortaya çıkan sorunlara ilişkin görüşmelerin yapıldığı kongre. Fransız Devrimi’ni izleyen çağ “ulusçuluk çağı” olarak nitelenmektedir. Çok uluslu Avusturya İmparatorluğu Başbakanı Franz von Metternich, tehlikeli gördüğü ulusçuluk akımının ortaya çıkarabileceği sorunların çözümlenmesi için, Avrupa’nın tutucu güçlü devletlerinin ortak hareket etmelerinin ortamını sağlamak amacındaydı. 1 Ekim 1814’te başlayan kongreye, Rusya, İngiltere, Avusturya, Prusya ve Fransa dışında tüm Avrupa devletleri yüksek düzeyde temsilciler ile katıldılar. Komisyonlar biçiminde çalışmalarını yürüten bir uluslararası kongrenin ilk örneği olması açısından ilginç ve önemlidir.
Osmanlı imparatorluğu Viyana Kongresi’ne katılmamıştır. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu böyle bir konferansa Balkan sorununun gündeme geleceğinden ve ödün vermek zorunda kalmasından korkuyordu. Ayrıca Avusturya’nın “toprak bütünlüğünü garanti etme” önerisini de iyi karşılamıyordu. Viyana Kongresi kararlarının en önemli maddeler şunlardır: Fransa’nın 1792 sonrasında ele geçirdiği tüm toprakları geri alınıyordu. İngiltere Malta’yı ve Yeni adaları, Hollanda’ya ait olan Cope Colony’yi, Seylan’ı Honduras’ı, Guyan’ı ve Trinidat’ı, Danimarka’dan de Helgoland’ı alıyordu. Rusya, Finlandiya’yı, İsveç, Norveç’i alıyordu. Prusya Posen bölgesini, Saksonya’nın önemli bir bölümünü, Ren’in batı kıyılarını alıyordu. Avusturya’da topraklarını genişletiyordu. Belçika Hollanda’yla birleşerek Niederland adlı bir devlet oluşturuyordu. Almanya otuz sekiz devletli Germen Konfederasyonundan oluşacaktı.
İtalya parçalanıyordu, esir ticaret yasaklanıyordu, bunun uygulanması taraf devletlere veriliyordu; uluslararası nehirlerde ilke olarak ticaret ve ulaşım serbestisi tanınıyordu.
Viyana Kongresi Avrupalı devletlerin aralarındaki sorunları toplantılar yoluyla çözme girişimlerinin başlangıcı oldu. Ayrıca, Avrupa kökenli klasik uluslararası hukukun geliştirilerek nispeten sistematize edildiği dönemin başlangıcı olarak da kabul edilir. Diğer yandan, Viyana Kongresi ile ortaya çıkan Avrupa Ahengi Sistemi çerçevesinde belirginleşmeye başlayan uluslararası hukuk sistemi ise, bu “ahengi” sağlayan temel aktörler olan büyük devletlerin “güdümünde” bir nitelik taşımaktadır. Genel Hatları ile I. Dünya Savaşına kadar süren dönemde, uluslararası hukuk kurallarının oluşması, başta Viyana Kongresi olmak üzere devletler arasında yapılan antlaşmalar çerçevesinde gelişmiştir.
Napolyon savaşları ardından Avrupa uyumu sistemini başlatan ve diplomatik protokol kurallarının oluşturan 1815 tarihli kongre. O tarihte kabul edilen ve çoğu günümüze kadar gelen kurallar, devlet adamları arasında diyalog kurulmasını zorlaştıran ve sinirli havanın doğmasına neden olan birçok protokol sorununu ortadan kaldırmıştır. Kabul edilen tüzükle diplomasi temsilcileri üç sınıf olarak tespit edilmiştir:
1-Büyükelçiler,
2-Devlet başkanlarının yanına gönderilen ortaelçiler,
3-Maslahatgüzarlar.
Viyana Kongresinden yaklaşık 150 yıl sonra 1961 yılında yinen aynı kentte(Viyana) Birleşmiş Milletler tarafından toplanan Diplomatik İlişki ve Bağışıklıklar Hakkında Konferansta, benzer kategori kabul edilmiş ve diplomatik temsilcilerin yabancı bir devlette görevli oldukları sırada sahip oldukları ayrıcalık ve dokunulmazlıklar belli kurallara bağlanmıştır.

Vladivostok Antlaşması, 1974
Amerika Birleşik Devleti Başkanı Gerald Ford ile Sovyetler Birliği lideri Leonid Brejnev arasında 23-24 Kasım 1974’de gerçekleşen zirvede imzalanan antlaşma. Vladivostok Zirvesi, stratejik silahların sınırlandırılması ve SALT II doğrultusunda yeni ve önemli bir adım oluşturdu. Zirve sonunda yayınlanan “demeç” ve “bildiri”de bu konudan hiç söz edilmedi. Fakat daha sonra yapılan açıklamalarda belirtildiğine göre taraflar zirvede “saldırgan” füzeler konusunda bir sınırlama anlaşmasına varmışlardır. Buna göre, “taşıyıcı” (delivery vehicle) denen, kıtalararası (ICBM) ve deniz altından atılan (SLBM) füze sayısı her iki taraf içinde en çok 2400 olarak tesbit edilmiştir. Bunlardan ancak 1320 tanesi çok başlıklı füze (MIRV) olabilecekti. Bu antlaşma 31 Aralık 1985 tarihine kadar geçerli olacaktı.

(w)

Washington Deniz Kuvvetleri Sınırlandırma Antlaşması, 6 Şubat 1922
Deniz kuvvetlerini sınırlamaya ilişkin antlaşma. Bu doğrudan doğruya Uzardoğu meselelerinden doğmuş olup Uzakdoğu’da Japonya ile Birleşik Amerika arasındaki rekabetle yakından ilgilidir. Uzakdoğu meselesini ele almak üzere bu bölge ile ilgili devletler 1921 Kasım’ında Washington’da biraraya geldi. Konferans, birçok anlaşma imzalanarak 6 Şubat 1922’de sona erdi. 6 Şubat 1922’de Birleşik Amerika, İngiltere, Japonya, Fransa ve İtalya arasında “Deniz Silahlarının Sınırlanması” anlaşmazı imzalandı. Bu anlaşma ile 35.000 tonu geçmiyecek olan ve capital ships denen büyük gemiler bakımından her devletin sahip olabileceği deniz gücü sınırlanmıştı. Bu sınırlama ile Birleşik Amerika 525.000, İngiltere 525.000, Japonya 315.000, Fransa 175.000 ve İtalya da 175.000 tonajında büyük gemilere sahip olacaktı. Bunun oran olarak ifadesi sırasıyla, 5, 5, 3, 1,67 ve 1,67 dir.
Uzakdoğu’daki Japon emperyalizmi bu antlaşma ile bu emperyalizmin vasıtaları bakımından sınırlanmış ve frenlenmiş olmaktaydı. Lakin antlaşmanın en az bunun kadar önemli bir başka tarafı da İngiltere’nin Trafalgar’dan beri elinde tuttuğu rakipsiz deniz üstünlüğünü şimdi ilk defa Amerika ile paylaşmasıydı. Şüphesiz bu da Amerikan için başka bir zaferdir.
Bu antlaşmalarla İngiltere de, Japonya ittifakından ayrıldıktan sonra Uzakdoğu’da Birleşik Amerika’ya dayanmaya başlayacaktır.

Washington Konferansı, 1943
11 Mayıs 1943’te Churchill ve Roosevelt arasında yapıldı. Konferansta savaşın genel stratejisi, Japonya’ya karşı savaşın hızlandırılması, Birmanya’da Japonya’ya karşı saldırının başlatılması, havadan Çin’e yardım ve Almanya’nın işgali için gereken tedbirler görüşüldü.

Watergate Skandalı
Amerikan iç politikası ve dünya kamuoyunda önemli yankıları ve sonuçları olan siyasal casusluk olayı. 1972 Haziran’ında, Washington muhalefet partisi olan Demokrat Parti’nin seçim işlerini yürüttüğü merkez olarak kullanılan Watergate binasına, iktidar partisi ve Başkan Nixon’un yakın adamlarının tertibiyle gizlice dinleme cihazı yerleştiren 7 kişilik bir grubun yakalanması olayı, önceleri bir basit hırsızlık sanıldı ise de gazetecilerin kurcalaması üzerine daha sonra siyasi amaçlarla yapıldığı, Başkan Nixon’un bu faaliyetten haberi olduğu ortaya çıktı. Ancak Nixon uzun süre, bu olayla hiçbir ilişiği olmadığını, hiç bir emir vermediğini ve bilgisi bulunmadığını iddia etti. Bu arada, olayı soruşturma işine bakan bir savcı da azledildi. Bir kısım diğer karışık olaylar üzerine, Amerikan Kongresi Başkan’ın yargılanması için dokunulmazlığını kaldırma eğilimi gösterince, Nixon gizlediği Beyaz Saray’daki konuşmalara ait bir kısım ses bantlarını mahkemeye tevdi etmek zorunda kaldı ve bazı yerleri silinmiş veya bozulmuş olmasına rağmen, bantlardan Nixon’un bu işten haberi olduğu ve yalan söylediği anlaşıldı. Bu durum, kamuoyunu ve parlamenterleri daha çok etkiledi, Başkan Nixon iki sene direndikten sonra Ağustos 1974’de istifa etti, yerine yardımcısı Gerald Ford geçti ve kısa bir süre sonra hastalanan Nixon’u yargılamaktan affetti.

Weimar Anayasası
Almanya’da I. Dünya savaşının ardından yapılan meclis seçimlerinden hiçbir parti çoğunluğu sağlayamadıysa da, büyük Sosyal Demokrat Partisi meclisin en güçlü partisi haline geldi. Sosyal Demokratlar, Merkez Partisi ve Liberal Demokratlardan oluşan bir koalisyon, Kurucu Meclise egemen oldu. Meclis’in Goethe’nin kenti olan ve liberalizmin simgesi haline gelmiş bulunan Weimar kentinde yaptığı toplantılarda liberal bir avukat olan Hugo Preus’a son derece liberal bir anayasa hazırlattırıldı. Büyük ölçüde Amerikan, Fransız ve İsviçre anayasalarından esinlenerek hazırlanmış bulunan Weimar Anayasası 31 Temmuz 1919’da kabul edildi. Ana hatlarıyla 7 yıllık bir süre için seçilen bir Cumhurbaşkanı, iki meclisli parlamento, nisbi temsil ve eyaletlerin Federe yetkilerini öngörüyordu. Ulusal Meclis, 1920 ilkbaharına kadar Weimar’da kaldı, sonra Berlin’e taşındı. Böylece Almanya’da Hitler’e kadar sürecek olan Weimar dönemi başladı. Bu anayasaya uygun olarak kurulan hükümetlere egemen olan Sosyal Demokratlar, merkez, merkez-sol ve liberal partilerle sürekli koalisyonlar kurdular.

Westphalia Barışı, 1648
Avrupa’da otuz yıl savaşları bitiren barış antlaşması. Bu savaşları bitirecek olan konferans, Avrupa’nın ilk en büyük konferansı sayılabilir. En önemli özelliklerinden biri, daha önceki uluslararası toplantılar dini nitelikteyken, Westphalia’nın devlet, savaş ve iktidar sorunlarının tartışıldığı laik bir konferans olmasıdır. O kadar ki, Papalık temsilcisi dinlenmediği gibi, Papa’ya da imzalattırılmamıştır. İkinci olarak Kilise’nin gücü sınırlandırılmış, Augsburg Barışı’nın hükümleri yenilenmiş ve Almanya’da Katoliklik, Protestanlık ve Calvinizm geçerli dinler haline gelmiştir. Üçüncü olarak, uluslararası hukuk bakımından da Kutsal Roma İmparatorluğunun parçalanmış olduğu doğrulanmıştır. Hollanda ve İsviçre üzerinde herhangi bir hak iddiası kalmamış, İsviçre bağımsızlığını kazanmıştır.
Westphalia Barışı ile 300 kadar Alman devleti hemen hemen hükümran siyasal birimler oldular. Üye devletlerin rızası olmadıkça imparatorluğun vergi ve asker toplamayacağı, kanun koyamayacağı, savaş ilan edemeyeceği ve barış antlaşması imzalayamayacağı hükme bağlandı. Böylece, Avrupa’nın öteki devletleri mutlakiyetçi monarşi altında birleşir ve güçlenirken, Almanya ömrü çoktan tükenmiş olan feodal bir karışıklık içine itilmiş oldu. Bundan sonra Avrupa, kendi yasalarına göre hareket eden, kendi siyasal ve ekonomik çıkarlarını izleyen, serbestlik içinde ittifaklar kuran ve bozan, savaş ile barış arasında, güç dengesi kurallarına göre durum değiştiren, elçi gönderip kabul eden bağımsız ve özgür devletlerden oluşacaktır.
Belirli kurallara göre hareket edenve aralarında düzenli ilişkiler bulunan parçaların (devletlerin) oluşturduğu bütün, uluslararası sistem, bugün anladığımız anlamda Westphalia ile doğmuş sayılabilir.

Wilhelm II (1859-1941)
Prusya Kralı ve Alman İmparatoru, Almanya’nın yayılmacı dış siyasetine önderlik ederek, I. Dünya Savaşı’nın başlamasında önemli rol oynamıştır. Almanya’nın bir dünya gücü olmasını isteyen II. Wilhelm yayılmacı ve militarist bir politika benimseyerek Birmarck’ın güttüğü dengeci politikaya son verdi. 1890’da Bismarck’ın büyük önem verdiği Alman-Rus Teminat Antlaşmasını yenilemeyerek ilk öneli değişikliği yaptı. II. Wilhelm’in izlediği yayılmacı siyaset İngiltere ve öteki sömürgeci devletlerle kaçınılmaz bir çatışmayı beraberinde getirdi.
Haziran 1919’da imzalanan Versailles Antlaşması uyarınca, savaşın sorumlusu olarak ilan edilen, ancak Hollanda hükümetince geri verilmeyen II. Wilhelm, ölümüne değin arada yaşadı.

(y)

Yabancı-Extrancity/Foreigner
Bir devletin ülkesinde bulunan ve o devletin vatandaşlığını iddiaya hakkı olmayan kişi. Bir ülkedeki yabancılar, başta insan hakları olmak üzere, temel haklarda o ülke hukuk düzenine tabidirler ve himayesi altındadırlar. Ancak politik, ekonomik yada sosyal bazı gerkçelerle konumları, vatandaşlara göre daha sınırlıdır. Bir ülke, yabancıları ülkesine kabul edip etmemekte, hatta bu konuda onlar arasında bazı ayrımlar yapmakta serbesttir. Bazı uluslar arası sözleşmelere aykırı olmamak koşuluyla, yabancıların hangi haklardan yararlanabileceğini ilgili ülke belirler.
Bir devletin ülkesinde bulunan ve o devletin vatandaşı olmayan kişilerdir. Kişinin bulunduğu ülke ile bu kişiler arasındaki ilişkiler yabancı hukuku çerçevesinde düzenlenmektedir. Bir devlet yabancıların ülkesine girip girmemesi konusunda karar vermeye tek yetkilidir. Böylece eğer iki devlet arasında aksini öngören herhangi bir andlaşma yoksa, olağan olarak, bir devletin yurttaşları öteki devlet ülkesine girme konusunda ülke devletinin iznini almak zorundadır. Uygulamada devletlerin bu izni vize (visa) işlemi ile verme yoluna gittikleri görülmektedir. Ancak ülkelerine girişi serbest tutulan ve dolayısıyla vize gerekmeyen devletler de bulunmaktadır. Bu durumda, bu devletler çeşitli nedenlerle yasaklılar listesine aldığı yabancıların ülkesine girmesine izin vermemekle yetinmektedir. Yabancıların bir devlet ülkesine girmesinden sonra burada kalabilme koşulları da ülke devletince saptanmaktadır. Bu konuda da ülke devleti ile yabancıların devleti arasında bir andlaşma yoksa ülke devletinin ülkesel yasaları yabancılar için de geçerli olacaktır. Bir devletin ülkesine girmek isteyen ya da giren bir yabancıyı sınır dışı etmesi (expulsion) onun yetkileri arasındadır. Bunun yanında, eğer bir devlet başka bir devlet ile yaptığı herhangi bir andlaşmayla o devlet ülkesinde suç işleyen kişileri geri vermeyi kabul etmemişse, suçluları geri verme (extradition) konusunda da değerlendirmeyi kendisi yapma yetkisine sahiptir.

Yabancı Düşmanlığı (xenophobia)
Bir ülkede yaşayan yabancılara karşı, o ülkenin gerek resmi gerekse sivil odakları tarafından, özellikle ekonomik nedenlerden dolayı bağnazca takınılan karşıt tutum. Son yıllarda, artan gelişmiş ülkelerdeki ekonomik durgunluk yabancı düşmanlığının tırmanmasına neden olmuştur. Örneğin Almanya’da Türkler’e, Fransa’da Kuzey Afrikalılar’a karşı girişilen olayların sayısı giderek artmaktadır.

Yahudi düşmanlığı-Anti semitism
Önceleri din temelli olarak Museviliğe duyulan düşmanlığın, XIX. Yüzyılıın ikinci yarısından itibaren ulusal ve ırkçı bir boyut kazanarak, siyasal bir tavra dönüşmesi. 1930’lu yıllardan itibaren özellikle Almanya ve Avusturya’da güçlenen Yahudi düşmanlığı ile siyonizm karşıtlığını birbirine karıştırılmamalıdır.

Yakın Çevre (near abroad)
“Near Abroad” olarak adlandırılan “yakın bölge doktrini” ilk defa Rusya Dışişleri Bakanı Andrei Kozirev tarafından, Aralık 1992’de AGİT’te yaptığı bir konuşmasında ortaya atıldı: “Artık AGİT bizim içişlerimize karışamaz, bundan böyle bildiğimiz yaparız, nükleer silah kullanırız. Bizim sınırımız dışında yaşayan 25 milyon etnik Rus’un hakkını korumaya kararlıyız. Bunlara dokunana müdahale ederiz”.
Yakın bölge kavramının daha çok devletin jeopolitiği ile ilgili olan birçok devlet tarafından kullanıldığını görüyoruz. Örneğin ABD’nin Karayipler denizi, Fransa’nın Kuzey Afrika üzerinde bu doktrini kullandığını görüyoruz.

Yakınlaştırma-Appoximation
Aralarında bütünleşmeye giden devletlerin, mevzuatlarını, yönetmeliklerini ve idari kararlarını birbirne uyumlu hale getirmeleri.

Yakınlaştırıcı kriterler-Convergence criteria
Avrupa Birliği entegrasyonu kapsamında ekonomik ve parasal birliğe girmek isteyen ülkelerin yerine getirmeleri gereken beş kriter. Ekonomik kriterler olarak da bilinir. Bunlar;
a) Bütçe açığının milli gelirin yüzde 3’ünü aşmaması,
b) Kamu borçlarının milli gelirin yüzde 60ından fazla olmaması,
c) Yıllık enflasyon oranının, AB üyelerinden en iyi fiyat istikararı sağlamış üç ülkenin ortalamasının yüzde 1,5 undan fazla olmaması,
d) Uzun vadeli faiz oranını, AB üyesi ülkelerden en iyi orana sahip ilk üç ülkenin ortalamasının yüzde 2sinden fazla olmaması,
e) Avrupa para sisteminin değişim mekanizmasındaki oranların, iki yıl boyunca üst üste aşırı biçimde ihlal edilmemiş olması.

Yalnızcılık (isolationism)
Devletler tarafından izlenen bir dış politika stratejisidir. Bu stratejiyi izleyen bir devlet, kendi dışındaki dünya ile ilgili sorunlara mümkün olan en düşük oranda katılmaya, diğer ülkeler ve çeşitli uluslararası kuruluşlar ile en düşük düzeyde diplomatik ilişki kurmaya çalışır. Yalnızcılık politikasını izleyecek bir devletin ihtiyaçlarını karşılama bakımından kendi kendine yeterli olması gerekir. Bir ülkenin coğrafi ve topografi özellikleri de, bu türden bir stratejinin izlenebilmesini etkileyebilmektedir. Sözgelimi bir ülkenin ada olması böyle bir stratejinin izlenmesini kolaylaştırırken, ülkenin birçok başka ülkelerin çıkarlarının çatıştığı stratejik bir bölgede yer alması böyle bir politikanın izlenmesini güçleştirmektedir. Bunun yanında da içinde bulunulan uluslararası konjonktürün de, devletlerin bu türden bir strateji izleyebilmesini etkilemektedir. Sözgelimi, bir güç dengesi sisteminde bu türden bir stratejinin izlenmesi kolayken, iki kutuplu bir sistemde dahazordur. Günümüzde devletlerin karşılıklı bağımlılık ilişkileri bu türden bir stratejinin izlenmesini genel anlamda güçleştirmektedir.

Yapıcı diplomasi-Constructive diplomacy
Sürekli çözüm bulmaya yada çözüme katkı yapmaya dönük diplomatik faaliyet.

Yapısalcılık, konstruktivizm-Constructivism
Uluslararsı davranışları etkileyen algıları ve çıkarları belirlemede insanların kullandıkları ortak değerlerin önemi üzerinde duran bilimsel yaklaşım.

Yaratıcı yıkım-Creative destruction
Avusturya eski Maliye Bakanı ekonomist Joseph Schumpeter tarafından 1942 yılında geliştirilen çağdaş kapitalizmi açılamaya dönük yaklaşım. Schumpetere göre, kapitalizmin özü; eski ve daha az etkin ürün ve hizmetlerin yok edilerek, yerine yeni ve daha etkin olanların getirilmesine dayanmaktadır.

Yarım Savaş Doktrini (Half War Doctrine)
ABD askeri otoritelerine göre, Soğuk Savaş döneminde ABD bir buçuk savaş için hazırlanmalıdır. Bu tam savaş Sovyetler ile çıkabilecek bir savaş olup, diğer “yarım savaş” ise dünyanın hassas bölgelerindeki çatışmalara katıma durumudur. Bu bakımdan en çok Ortadoğu, Basra Körfezi, Kuzeybatı Pasifik (Kore ve civarı) hassas ve kritik gözükmekte, ABD’nin dikkatini çevirerek önem verdiği yerlere acele sevk edilmek üzere özel iklim ve arazi şartlarına göre yetiştirilmiş, 100 binden fazla askerden ve araçlarından oluşan bir Acil Hareket Kuvveti (Rapid Deployment Force=RDF) hazırlanmış ve buna Çöl Ordusu da denmiştir.

Yaşam Alanı (Lebensraum)
Alman Nasyonal Sosyalist Partisi lideri Adolf Hitler’in 1933’te iktidara gelmesiyle uygulamaya başladığı dış politikasının 3. ve son aşamasıdır. Bu “yaşam alanı” kavramı Hitler’in çoğunlukla Alman jeopolitikçilerinin görüşlerinden geliştirdiği yayılmacı tezlerden biridir. Buna göre; üstün bir ırk olan Almanlar sıkışıp kaldıkları bu dar topraklardan, diğer aşağılık ırkların ellerinde bulunan alanlara doğru genişlemeliydi. Dış politikasının diğer aşamaları olan Versailles kısıtlamalarından kurtulma ve bir ulus, bir devlet(ein Volk ein Recih) ilkesi sınırlı ve somut politikalar olduğu halde, yaşam alanı sınırlarının nerede başlayıp nerede biteceği belli değildir. Bu yüzden Hitler ilk iki aşamayı gerçekleştirirken büyük tepkiler almamış, ancak Çekoslovakya’nın tümünü işgal etmesiyle üçüncü aşamanın başladığını farkeden devletlerin etkin tedbirler almaya başlaması sonucunda II. Dünya Savaşı başlamıştır.
Yaşlı devlet adamı-Elder statesman
Temsi olarak görev yapmayan ama devlet büyüklerinin fikir danıştıkları, emekli, tecrübeli, nüfuzlu eski devlet adamı.

Yatıştırma Politikası (appeasement policy)
Saldırı tehdidi karşısında saldırgan devlete karşı uygulanan politika. Bu türden bir politika, soruna barışçı bir çözüm getirebileceği gibi, saldırgan devletin egemenliğinin artmasına da yolaçabilir. Örneğin, Versay sisteminin çöküşünden sonra, İngiltere’nin Nazi Almanya’sına karşı uyguladığı “yatıştırma politikası” sonucu, İngiliz-Alman anlaşması.

Yedi Yıl Savaşları, 1856-1763
Fransa ve İngiltere arasında sömürgeler ve dünya hegemonyası için 1756’da başlayan ve yedi yıl devam eden savaşlar. Bu savaşlar sonucunda Hindistan, Afrika ve Amerika’daki Fransız toprakları İngiltere’nin denetimine girdi. Fransa’nın ekonomisinin dayandığı denizaşırı topraklarının hemen hemen tümünü elinden çıktı. 1763’te Paris’te barış antlaşması imzalandı, sonuçta Avrupa’da 18. yy güç dengesi korunmuş ve İngiltere denizlere egemen olmuştur.

Yeni Delhi Konferansı, 1984
Bağlantısız ülkelerin yedinci zirve toplantısı. 1979 yılında yapılan Havana konferansında yedinci zirvenin 1982 yılında Irak’ın başkenti Bağdat’ta toplanması kararlaştırılmıştı. İran-Irak Savaşı, toplantının Bağdat’ta yapılmasını engelledi. Yedinci zirve, doksan dört ülkenin katılımıyla 1984 yılının Mart ayında Hindistan’ın başkenti Yeni Delhi’de yapıldı. Dönem başkanlığını Küba lideri Fidel Castro’dan devralan İndra Gandhi’nin kişisel girişimleri, ülkeler arasında söz konusu olan görüş ayrılıklarının bazılarını giderdiyse de, genelde çeşitli ülke grupları arasındaki siyasi ayrılıklar konferansa damgasını vurdu. Bunun böyle olduğu sonuç bildirisinde siyasal konuların çok az bir yer tutmalarıyla anlaşılabilir. Sonuç bildirisinde yer alan ve dolayısıyla bütün ülkelerin üzerinde anlaştığı konular şunlardır: Zengin ve fakir ülkeler arasındaki eşitsizliğin azaltılabilmesi için yeni bir uluslararası ekonomik düzenin oluşturulması gerektiği, Ortadoğu’da Arap Birliği’nin Fez zirvesinde benimsediği planın uygulanması, İsrail’in, işlediği savaş suçları dolayısıyla Uluslararası Savaş Mahkemesi’nde yargılanması, nükleer silahlanmanın durdurulması ve Afganistan’daki yabancı askerlerin geri çekilmesi.

Yeni Dünya Düzeni (new world order)
Uluslararası işbirliğini ve barışı yaratma ideali olarak tanımlanabilecek deyim, ilk kez ABD Başkanı George Bush tarafından Ağustos 1990’da, düzenlediği bir basın toplantısında söylenmiştir. Bush, bundan bir ay kadar sonra, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nu kimyasal ve biyoljik silahlar konusundaçalışmaya yönelttiği sırada bu deyimi tekrar etmiştir. Bush, Yeni Dünya Düzeni’nde herhalde ABD’nin etki alanı içinde gelişecek düzenden yeni pax-Americana’dan sözediyordu.
Pekçok sosyal bilimci, Yeni Dünya Düzeni’nden bahsedilirken kullanılan “Liberal Demokrasi”, “Evrensel Barış” ve “İnsan Haklarına Saygı” kavramlarının Güney için fazla bir anlam taşımadığını, bunların daha çok Kuzey için geçerli olacağını iddia etmiştir.

Yeni füze sahibi devlet-Emerging misilse state
Değişik yöntemler kullanarak, özellikle 1980lerden sonra kıtalar arası balistik füze teknolojisine sahip olan İran, Irak ve Kuzey Kore gibi devletler.

Yeni Sömürgecilik (new-colonialism
19. yüzyılda ortaya çıkmış olan emperyalizm sonucu oluşan sömürgeciliğin yeni bir hali. Bu bir devletin, bağımsızlığına rağmen, dolaylı yöntemlerle sömürülmesidir. Yeni sömürgeciliğe göre kapitalizm, dünyayı az geliştiren bir olgudur. Ulusal burjuvaziler yabancı sermaye tarafından emilmekte ve bunun olması sanayileşme sürecinin fiilen sınırlandırılmasına neden olmaktadır. Bazı yazarlara göre yeni sömürgecilik, resmi sömürgecilik uzantısıdır. Bazılarına göre ise, yeni sömürgecilik, azgelişmiş ülkelerde sanayileşme yönünde ilerlemeyi denetlemek ve sınırlamak amacı ile tekelci sermayenin uyguladığı yöntemleri içermektedir. Bir başka görüş ise sömürgeciliğin bu yeni halini savaştan sonra gelişmiş ülkelerden gelen yabancı sermayenin doğrudan müdahaleler yolu ile çıkarlarının denetlemesi ve böylece Batı sermayesinin ilk önce bunalımdan daha sonra da savaştan kurtulup kendine gelerek, dünya çapında egemenliğini yeniden kurması olarak görmektedir.

Yeraltı Nükleer Denemeleri Sınırlandıran Antlaşma, 1974
Amerika ile Sovyet Rusya arasında imzalanan ve yeraltında 150 kiloton’dan daha güçlü nükleer silah denemesi yapılmasını yasaklayan ve”Eşit” (Treshold) Antlaşması adını alan 3 Temmuz 1974 tarihli antlaşma. Bu antlaşmaya göre taraflar, bütün yeraltı denemelerinin durdurulması hususunda bir anlaşmaya varmak için görüşmelerini sürdüreceklerdir. Anlaşma, Amerika Birleşik Devletleri Senatosu’nca onaylanmadığı için yürürlükte değildir.

Yetkili elçi-Ambassador plenipotendiary
Temsil ettiği devlet adına anlaşma imzalamaya yetkili olan elçi.

Yıkımcı yaklaşım-Deconstructivism
Dünya sisteminin karmaşık yapısının, incelikli tanımlamaları imkansıız kıldığını, bu nedenle de uluslararası siyasetle ilgilenen bilimadamlarının, uluslararası politikada yer alan aktörlerin yazılı açıklamalarını bir kenara bırakarak, aktörlerin gizli motivasyonlarını öğrenmeleri gerektiğini savunan postmodern yaklaşım.

Yıldız Savaşları (star wars)
Nükleer silahlara karşı savunma projelerinden biri. Bu tür bir proje ilk defa 1980’li yıllarda Amerika Birleşik Devletleri tarafından ortaya atılmıştır. Bu Sovyetler’in ICBM (Inter-Continental Ballistic Missiles)lerini uçuşları esnasında tahrip etmeye yönelik bir sistemdir. Bu projenin temelinde, uzaya ve yeryüzüne yerleştirilmiş laser istasyonlarının yok edici ışınlarını, hareketli düşman hedeflerine yöneltmek yaratmaktadır. Bu projenin kapsamına karşı taraftan gelecek saldırıları ortaya çıkarmak için yerleştirilen alıcılarda tehdit algılayıcı sistemlerin kullanılması da girmektedir. Kısacası bu tür bir sistem, caydırıcılığın yöntemlerinden birisidir.

Yılgı Dengesi: bkz. Dehşet Dengesi
Yıpratma savaşı-Attrition war
Karşı tarafın gücünü aşındırmaya ve moralini sarsmaya yönelik savaş.

Yok etmek-Annihilation

• Savaş sırasında rakip ülke topraklarını tahrip etme
• Bir yasayı yürürlükten kaldırma.

Young Planı, 1929
I. Dünya Savaşı sonrasında Almanya’nın ödeyeceği tamirat borçlarına ilişkin plan. Owan D. Young tarafından Ocak 1930’da hazırlanan plana göre Almanya yılda 391 milyon olmak üzere yirmi iki taksit ödeyecekti. Borçların toplam tutarı 26 milyar dolardı. 1929-1930 dünya ekonomik bunalımı dolayısıyla Almanya borcunu ödeyemeyeceğini gördü. Böylece planın yürütülmesi mümkün olmadı.
Yumuşama (detente)
Bloklar arasında karşılıklı “söz düellosu” ile savaş tehlikesinin azalması ve komünist ile komünist olmayan devletler arasında siyasal, ekonomik, kültürel ve teknolojik anlaşmaların sayılarındaki artışa verilen ad. Bazı yazarlar, yumuşamayı “farklı ekonomik ve toplumsal sistemlere sahip ülkeler ya da ülke grupları arasında, son aşamada yeterli siyasal güvencelere başlanmış, uzun süreli ve kapsamlı bir Doğu-Batı işbirliğine varacak gerginliğin aşamalı ve bilinçli bir biçimde azaltılmasını öngören bir politika” diye yorumlamaktadırlar.
Yumuşama, Doğu-Batı ilişkilerinde çatışma ve gerginliğin azaldığı bir tarihsel dönem anlamında da kullanılabilir. Yumuşama bir “süreç” olarak düşünüldüğünde, yakınlaşma, anlaşma ve işbirliği aşamalarından oluşan bir ilişki türüdür. Bunun sonucu olarak da yumuşama uluslararası ilişkilerde bir amaç durumuna dönüşmektedir.
Daha somut olarak ele alırsak, yumuşama 1960’lı yıllarda başlayan bir süreçtir. Çin Halk Cumhuriyeti, Arnavutluk ve Romanya Sovyetler Birliği’ne başkaldırmaya başlamışlardır, diğer taraftan da Fransa NATO (Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü) içerisinde ABD’ye karşı geliyordu. Asıl amaç BAB’ı (Batı Avrupa Birliği) harekete geçirip, Avrupa Topluluğunu alternatif bir güç odağı haline getirmektir. 1957 yılından sonra belirli bir süreç içinde ortaya “Yılgı dengesinin” (balance of terror) çıkması yumuşamanın nedenleri arasında sayılabilir.
1962 Küba Bunalımı sırasında olası bir nükleer savaşın eşiğine gelinmesi, tarafların yakınlaşmaya gitmelerine neden olmuştur. Yumuşamanın ortaya çıkışını bir dizi çok taraflı ve iki taraflı anlaşma sağlamış sayılabilir:
a) Antarktik bölgesini, nükleer silahların denenmesini de içine alacak biçimde silahtan arındıran 1 Aralık 1959 tarihli çok-taraflı “Antarktik Antlaşması”
b) Bir bunalım anında özellikle yanlış anlamaların riskini önlemek ve en yüksek düzeyde doğrudan iletişim kurmak amacıyla, ABD ve Sovyetler Birliği arasında, telefon bağı kuran ve 20 Haziran 1963 tarihinde imzalanan iki taraflı “Kırmızı Telefon Antlaşması”.
c) Atmosferde, Uzayda ve Sualtında Nükleer Denemeleri Yasaklayan 5 Ağustos 1963 tarihli çok-taraflı Nükleer Denemeleri Sınırlama Antlaşması,
ç) Uzayda, ayda ve öteki gezegenlerde nükleer ve kitlesel yıkım silahlarını kullanmayı ve depolamayı yasaklayan, 27 Ocak 1967 tarihli çok taraflı “Dış Uzay Antlaşması” (Outer-Space Treaty).
d) Nükleer silah yapımı teknolojisinin transferini yasaklayan, 1 Temmuz 1968 tarihli bir çok taraflı Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (Non-Proliferation Treaty).
e) Deniz dibinde, okyanus yatağında ve yeraltında nükleer ve öteki kitlesel yıkım silahlarının yerleştirilmesini yasaklayan 11 Şubat 1971 tarihli çok taraflı “Deniz Dibi Antlaşması”,
f) 30 Eylül 1971 tarihinde imzalanan ve iki ülke arasında yanlışlıkla bir nükleer savaş çıkmasını önleyecek tedbirleri saptayan iki taraflı “Kaza Önleme Antlaşması”,
g) Kimyasal ve bakteriyolojik silahların geliştirilmesini, üretimini ve saklanmasını yasaklayan ve var olan stokların dokuz ay içinde yokedilmesini öngören, 10 Nisan 1972 tarihli çok taraflı “Biyolojik Silahlar Sözleşmesi”.
h) 25 Mayıs 1972 tarihinde imzalanan, açık denizlerde askeri uçuş ve seyrüsefer güvenliğini sağlayacak tedbirleri saptayan iki taraflı anlaşma,
i) 26 Mayıs 1972 tarihli füze karşıtı füzeleri (Anti-Ballistic Missiles-ABM) sınırlandıran iki taraflı antlaşma,
j) 22 Haziran 1973 tarihli nükleer savaşın çıkma riskini azaltmak için karşılıklı işbirliğini düşünce alışverişini ve davranış ilkelerini koyan iki taraflı “Nükleer Savaşa Engel Olma Anlaşması”
k) 3 Temmuz 1974 tarihli, 150 kilotonu aşan askeri nitelikteki nükleer denemeleri yasaklayan iki taraflı, “Eşit Antlaşması”,
p) 24 Kasım 1974’te Başkan Ford ile Brejnev arasında imzalanan iki tarafa 1985 yılına kadar 2400’er saldırgan stratejik gönderme aracı (offensive strategic delivery vehicle) hakkı veren ve bunların 1320’sini çok başlıklı güdümlü füzelerle (multiple independly targeted recently vehicle-MIRV) donatılabileceğini kabul eden iki taraflı Vladivostok Antlaşması (SALT 1).
m) Askeri amaçlarla, çevrenin doğal yapısını değiştirme yöntemlerinin kullanılmasını yasaklayan 18 Mayıs 1977 tarihli çok taraflı çevreyi değiştirmenin yasaklanması sözleşmesi,
n) 18 Haziran 1979’da Viyana’da Brejnev ile Başkan Carter’in imzaladıkları ve iki tarafın stratejik silahlarına nitel ve nicel sınırlamalar getiren iki taraflı SALT (Stratejik Arms Limitation Talks) Antlaşması. Bu antlaşmaya göre, tüm nükleer fırlatma sistemleri, iki taraf için de en çok 1250 tane olacak. Ayrıca tarafların sahip olabilecekleri, bağımsız olarak birden çok hedefe atış yapabilecek nükleer taşıyıcıların sayısı 1320’yi çok başlıklı kıtalararası füzeler ve yine çok başlıklı denizaltılardan atılan füzelerin toplam sayısı 820’yi geçmeyecektir.

Yüksek Yoğunlukta Çatışma (high-intensity conflict)
ABD’nin soğuk savaş döneminde sosyalist blokun Varşova Paktı üyeleriyle nükleer düzeyde bir çatışmayı ifade eden savaş stratejisi. SSCB’nin dağılması ile birlikte yüksek yoğunluktaki çatışma stratejisi kalktı ve böylece nükleer sistemle birlikte sona erdi.

Yükümlülüklerin yerine getirilmesi talebi-Casus foederis
Aralarında anlaşma bulunan iki ülkeden birinin diğerinden, bu anlaşmadan doğan görevlerini yerine getirmesini resmen istemesi. Herhangi bir ülke, diğerine casus foederis durumunun varlığını belirtmişse, diğer ülkeden anlaşma ile yüklendiği ödevleri yerine getirmesini istiyor demektir. Diğer bir ifadeyle casus foederis, devletler arasında yapılan anlaşmaların hangi şartlar gerçekleştiğinde işlerlik kazanacağı anlamına gelmektedir. Yine aynı kural, bir ittifak anlaşmasını harekete geçiren ve anlaşmada imzası bulunan taraflardan birinin öbür tarafı yardımına çağırmasını haklı gösteren bir davranış ya da fiili kapsayacak şekilde yorumlanmıştır.

Yükümsüz Devlet Doktrini-Clean State Doctrine
Herhangi bir kolonyal yönetimden kurtularak bağımsızlığını kazanmış olan bir devletin, sömürge döneminden kalma anlaşmaların hiçbiriyle yükümlü olmayacağı kuralı.

Yükselen Pazar-Emerging market
Ekonomik anlamda önemli potansiyel taşıyan ve uluslar arası Pazar ekonomisi sistemi içinde gelişme istidadına sahip ülke piyasası. Batılı gelişmiş ülkelerin, 1990lı yılların başından itibaren yatırım için büyük potansiyele sahip olarak gördüğü Arjantin, Çin, Hindistan, Endonezya, Meksika, Rusya, Türkiye ve eski Doğu Blokuna üye ülkeleri kastetmek için kullandıkları subjektif bir terimdir.

Yüzdeler Antlaşması, Ekim 1944
Churchill ve Stalin arasında 1944 Ekim’inde gerçekleşen ve amacı Doğu Avrupa’da etki alanlarının kesin olarak saptanması olan anlaşmayla İngiltere ve Rusya Doğu Avrupa’da sahip olacakları üstünlüğü yüzdelerle belirlemişlerdir. Macaristan’da İngiltere %50, Sovyetler %50, Bulgaristan’da %25, %75; Romanya %10, %90; Yugoslavya’da %50, %50; Yunanistan’da %90, %10, Churchill’in anılarından yazdıklarında anlaşıldığına göre, bu anlaşma o andaki savaş durumu düzenlemesiydi ve imzalanacak olan barış antlaşmalarında değişikliklere açıktı. Gerçek ne olursa olsun, böyle bir düzenlemenin savaş sonrası gelişmelerini etkileyeceği açıktı ve öyle de oldu. Sovyetler Birliği Doğu Avrupa ülkelerinde askeri üstünlüğünü sonuna kadar kullanırken, Yunanistan’a karışmadı ve İngiltere, Yunan iç savaşında kralcı hükümete tam destek verirken, Yunan komünistlerine doğrudan yardım yapmadı.

Yüzyıl Savaşları
XIV ve XV. yy.’da Valoisler Fransasını önce Plantagenetler sonra Lancesterler İngilteresi ile karşı karşıya getiren savaşlara verilen ad. Geleneksel olarak Fransa tahtı için bir veraset savaşı şeklinde yorumlanan ve 1337-1433 yıllarıyla sınırlandırılan bu savaşlar aslında gerek bu yorumu, gerek bu zaman çerçevesini büyük ölçüde aşar. Aslında bu savaşlar, birbirinden uzun barış dönemleriyle ayrılan ve bu sebeple hedefleri bu dönem sırasında değişen bir askeri harekat dizisidir.
XIV. yy. ortasında XV.yy. ortasına kadar devam eden şekliyle Yüzyıl Savaşları’nın orjinalliği, bu savaşlar sırasında modern milletlerin oluşması, kadrolarının hazırlanması ve güç kazanmalarından gelir. Klasik bir feodal savaş gibi başlayan Yüzyıl Savaşları, milletle millet arasında bir savaş olarak sona erdi Tamamıyla Orta Çağa bağlı Batı Avrupa’da başladı, büyük keşiflerin, Rönesans’ın ve Reform’un arifesinde son buldu.
Yüzyıl Savaşları hem Fransa’da hem de İngiltere’de milli bilinci uyanmasını sağladı.

(z)

Zürih Antlaşması, 11 Şubat 1959
Yunanistan ve Türkiye başbakanlarının Kıbrıs’ta bağımsız bir devlet kurulması konusundan yaptıkları antlaşma. Yapılan antlaşmada, kurulacak bağımsız Kıbrıs devletinin uluslararası konumunun ve anayasasının dayandırılacağı temel ilkeler kararlaştırıldı. Alınan ilke kararları İngiltere’ye bildirilmeden açıklanmadı. İngiltere’nin antlaşmaya bazı hükümler eklemesi sonucu Ada’nın statüsü belirlenirken, 19 Şubat 1959’da yapılan londra antlaşması ile alınan kararlar geçerlik kazandı.



ALINTI